Tri thức tuyệt đối (II)

TRI THỨC TUYỆT ĐỐI

GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (1770-1831)

BÙI VĂN NAM SƠN dịch và chú giải

Georg Wilhelm Friedrich Hegel, “Tri thức tuyệt đối” trong Hiện tượng học tinh thần. Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải. Nxb. Văn học, Hà Nội, 2006. | Phiên bản điện tử đăng trên triethoc.edu.vn đã có sự đồng ý của dịch giả.

§ 798

Hình thái (Gestalt) sau cùng này của Tinh thần – tức Tinh thần đồng thời mang lại cho nội dung hoàn chỉnh và đúng thật của mình hình thức của Tự ngã, và qua đó, vừa hiện thực hóa [thực hiện: realisiert) Khái niệm của mình, vừa – trong khi hiện thực hóa – vẫn ở yên (bleibt) bên trong chính Khái niệm của mình – chính là TRI THỨC TUYỆT ĐỐI (DAS ABSOLUTE WISSEN). | Tri thức tuyệt đối là Tinh thần nhận biết chính mình trong hình thái của Tinh thần; hay, là Tri thức [thấu hiểu bằng] Khái niệm (das begrei-fende Wissen). Chân lý không chỉ hoàn toàn ngang bằng với sự xác tín một cách tự-mình [an sich: mặc nhiên] mà còn có cả hình thái của sự xác tín về chính mình; hay nói cách khác, tồn tại ở trong sự hiện hữu của nó (sie ist in ihrem Dasein), – tức là tồn tại “cho” Tinh thần nhận biết chân lý – tồn tại trong hình thức của Tri thức về chính mình[1]. Trong tôn giáo, chân lý là nội dung, còn chưa ngang bằng với sự xác tín về nó. Thế nhưng, sự ngang bằng này là ở chỗ nội dung đã nhận được hình thái của Tự ngã. Nhờ đó, bản thân Bản chất (das Wesen selbst), tức là Khái niệm đã trở thành môi trường của sự hiện hữu (Elemente des Daseins), hay trở thành hình thức của tính đối tượng khách quan cho ý thức. Tinh thần xuất hiện ra (erscheinend) cho ý thức trong môi trường (Elemente) này [của sự hiện hữu], hay, cũng đồng nghĩa như thế, được ý thức tạo ra (hervorge-bracht) ở đây trong môi trường như thế, chính là KHOA HỌC (WISSENSCHAFT) [TRIẾT HỌC VỚI TƯ CÁCH LÀ KHOA HỌC CÓ HỆ THỐNG].

§ 799

Như thế, bản tính tự nhiên (Natur), các yếu tố và tiến trình vận động của Tri thức này đã tự chứng tỏ rằng Tri thức này là sự tồn tại-cho mình thuần túy của Tự-ý thức. | Nó là cái Tôi và là cái Tôi này chứ không phải cái Tôi nào khác, nhưng đồng thời, cũng được trung giới một cách trực tiếp (unmittelbar vermittelt), hay là cái Tôi đã được vượt bỏ, và là cái Tôi phổ biến. Cái Tôi có một nội dung được nó phân biệt với chính nó, bởi nó là tính phủ định thuần túy, hay là tiến trình tự phân đôi: nó là ý thức. Bản thân nội dung này, – trong sự phân biệt của nó – cũng là cái Tôi, vì nội dung là tiến trình của việc tự-vượt bỏ chính mình (sich selbst Aufheben), hay, là cùng một tính phủ định thuần túy vốn là cái Tôi. Trong nội dung, cái Tôi, với tư cách là cái được phân biệt, được phản tư vào trong chính mình, và chỉ do cái Tôi vẫn là “ở trong nhà với chính mình” (bei sich selbst sein) nơi cái tồn tại khác của mình nên nội dung mới được thấu hiểu bằng Khái niệm (begriffen). Nói chính xác hơn, nội dung này không gì khác hơn là chính tiến trình vận động vừa nói trên đây, bởi nội dung là Tinh thần [phải] trải qua toàn bộ các cấp độ tồn tại của chính mình, và, với việc trải qua ấy, trở thành “cho-mình” (für sich) với tư cách là Tinh thần, bằng cách mang hình thái của Khái niệm ở trong tính đối tượng [khách quan] của nó[2].

§ 800

Còn liên quan đến sự hiện hữu [hiện thực] (Dasein) của Khái niệm này, KHOA HỌC sẽ không xuất hiện ở trong thời gian và trong [thế giới] hiện thực trước khi Tinh thần đã đạt đến giai đoạn này: giai đoạn có ý thức về chính mình. Tinh thần không hiện hữu trước khi nó, với tư cách là Tinh thần, biết chính mình là gì; và cũng không hiện hữu ở đâu cả cho tới khi hoàn tất công việc làm chủ và khống chế được sự hiện thân (Gestaltung) không hoàn hảo của mình, – [tức là] công việc tự sáng tạo ra (sich verschaffen) cho ý thức của nó hình thái của Bản chất của nó, và, bằng cách ấy, làm cho Tự-ý thức của mình ngang bằng (ausgleichen) với ý thức của mình. Tinh thần hiện hữu tự-mình và cho-mình, khi [còn] bị phân biệt thành những yếu tố tách rời nhau, [mới chỉ] là cái biết hiện hữu-cho mình, [mới chỉ] là việc thấu hiểu bằng Khái niệm nói chung (das Begreifen überhaupt); việc thấu hiểu như thế vẫn chưa đạt đến được Bản thể, hay, không phải là Tri thức tuyệt đối tự-mình[3].

§ 801

Bây giờ, ở trong hiện thực, cái Bản thể-nhận biết (die wissende Substanz)[4] có mặt sớm hơn là hình thức của nó, sớm hơn hình thái Khái niệm của nó. Bởi Bản thể là cái Tự-mình còn chưa được phát triển, hay, là Cơ sở (Grund) và Khái niệm trong tính đơn giản vẫn còn bất động của nó, do đó, là tính [trạng thái] “nội tại” (Innerlichkeit) hay là Tự ngã của Tinh thần chưa [thực sự] hiện hữu ở đó. Cho nên, cái ở đó [cái đang hiện hữu] thì như là cái Đơn giản, và là cái trực tiếp vẫn còn chưa được phát triển, hay, như là đối tượng của ý thức biểu tượng nói chung [ý thức của tư duy-hình tượng]. Còn sự Nhận thức (das Erkennen)[5], – bởi lẽ nó là ý thức [mang tính] tinh thần (das geistige Bewußtsein) [chỉ] thừa nhận cái “tự-mình” là hiện thực chỉ trong chừng mực cái “tự-mình” ấy là một tồn tại cho Tự ngã, là một tồn tại của Tự ngã hay là Khái niệm, – nên Nhận thức thoạt đầu chỉ có được một đối tượng nghèo nàn, trong khi ngược lại, Bản thể và ý thức về Bản thể này lại phong phú hơn nhiều. Tính khai mở (die Offenbarkeit) mà Bản thể này có được ở trong ý thức ấy, trong thực tế, là tính tối tăm, ẩn giấu (die Verborgenheit), vì Bản thể vẫn còn là cái tồn tại không có-Tự ngã và cái được khai mở chỉ là sự xác tín của chính mình. Do đó, thoạt đầu, chỉ có những yếu tố trừu tượng của Bản thể là thuộc về Tự-ý thức. | Nhưng vì lẽ những yếu tố này đều là những sự “vận động thuần túy”, chúng phải tiếp tục tiến lên do chính bản tính tự nhiên của chúng, nên Tự-ý thức tự làm phong phú chính mình cho tới khi nó đã “tước đoạt” hết toàn bộ Bản thể từ tay của ý thức và hấp thụ hết vào trong mình toàn bộ cấu trúc của những tính bản chất (Wesenheiten) của Bản thể. | Và cũng vì lẽ thái độ phủ định này đối với tính đối tượng khách quan cũng đồng thời mang tính khẳng định, nên đó là tiến trình thiết định (Setzen) [nên nội dung]; nó đã tạo ra những yếu tố này từ chính nó, và qua đó, đồng thời tái lập chúng cho ý thức. Như thế, trong Khái niệm –biết chính mình như là Khái niệm –, những yếu tố xuất hiện ra trước khi có sự xuất hiện của cái toàn bộ được thực hiện [hay được lấp đầy] hoàn chỉnh: sự vận động của những yếu tố này là tiến trình trở thành (Werden) của cái toàn bộ ấy. Còn ngược lại, trong ý thức, cái toàn bộ lại đi trước những yếu tố, nhưng cái toàn bộ này lại không được nhận thức bằng Khái niệm (unbegriffen)[6].

THỜI GIAN chính là bản thân Khái niệm đang hiện hữu “ở đó” (ist da) và thể hiện ra cho ý thức như là trực quan trống rỗng[7]. | Vì thế, Tinh thần tất yếu phải xuất hiện ra ở trong thời gian; và nó xuất hiện trong thời gian bao lâu nó không nắm bắt (erfaßt) được Khái niệm thuần túy về nó, nghĩa là, bao lâu nó không tiêu trừ được thời gian. Thời gian là cái Tự ngã thuần túy [ở trong hình thức] bên ngoài[8], được trực quan chứ không được nắm bắt bởi Tự ngã; nó là Khái niệm mới chỉ được lãnh hội đơn thuần bằng trực quan (der nur angeschaute Begriff). | Khi Khái niệm này nắm bắt được chính mình, nó thủ tiêu và vượt bỏ (aufheben) hình thức thời gian của mình đi, thấu hiểu [bằng Khái niệm] (begreifen) cái trực quan, và bấy giờ là sự trực quan đã được và đang thấu hiểu bằng Khái niệm (begriffnes und begreifendes Anschauen). Cho nên, thời gian xuất hiện như là số phận và sự tất yếu của Tinh thần, khi Tinh thần chưa hoàn tất ở bên trong chính mình; – sự tất yếu ấy làm dồi dào, phong phú phần tham dự mà Tự-ý thức có trong ý thức, làm cho tính trực tiếp của cái Tự-mình – tức hình thức trong đó Bản thể hiện diện ở bên trong ý thức – đi vào sự vận động; hay, nói ngược lại, để hiện thực hóa và làm hiển lộ cái gì vốn là tự-mình – cái Tự-mình được xem như cái Bên trong và chỉ mới “ở bên trong” trong lúc đầu –, nghĩa là, để biện minh cho đòi hỏi rằng cái Tự-mình này phải là sự xác tín về chính mình của Tinh thần.

§ 802

Vì lý do đó, phải nói rằng không có gì được biết [tri thức] mà không nằm trong [phạm vi] kinh nghiệm, hay cũng đồng nghĩa như thế, không hiện diện như là chân lý được cảm nhận (gefühlt), như là cái vĩnh cửu được khai mở ra ở bên trong [ta], như là [cái] thiêng liêng được tin tưởng hay bất kỳ cách diễn tả nào khác được ta sử dụng [để biểu thị đối tượng của kinh nghiệm][9]. Bởi lẽ, kinh nghiệm chính là ở chỗ: cái nội dung – vốn là Tinh thần – là tự-mình, là Bản thể và do đó, là đối tượng của ý thức. Nhưng, Bản thể này – vốn là Tinh thần – là sự trở thành (das Werden) của Tinh thần để đạt tới [trở thành minh nhiên] những gì vốn là tự-mình [mặc nhiên]; và, chỉ khi với tư cách là tiến trình trở thành đang tự phản tư chính mình vào trong chính mình này, nó mới đúng thật và tự-mình là Tinh thần. Nó tự-mình là sự vận động, là tiến trình của sự nhận thức (Erkennen): là sự chuyển hóa cái Tự-mình ấy thành cái Cho-mình, chuyển hóa Bản thể thành Chủ thể, đối tượng của Ý thức thành đối tượng của Tự-ý thức, nghĩa là, thành đối tượng đã đồng thời được vượt bỏ như là đối tượng, hay nói khác đi, thành Khái niệm. Tiến trình chuyển hóa này là một vòng tròn quay trở lại vào trong chính mình; một vòng tròn tiền giả định điểm khởi đầu và chỉ đạt tới điểm khởi đầu ở nơi điểm kết thúc. Vậy, trong chừng mực Tinh thần tất yếu phải là tiến trình tự-phân biệt ở trong chính mình này, nó xuất hiện ra [thoạt đầu] như một cái toàn bộ [đơn giản], được lãnh hội bằng trực quan, đối lập lại với Tự-ý thức đơn giản của nó. | Và vì lẽ cái toàn bộ này là cái gì được phân biệt, nên nó được phân biệt thành Khái niệm thuần túy [song chỉ mới có thể được lãnh hội] bằng trực quan, thành thời gian, thành nội dung hay thành cái Tự mình. | Còn Bản thể – với tư cách là Chủ thể – có sự tất yếu – thoạt đầu là sự tất yếu nội tại – là phải thể hiện trong chính mình những gì vốn là tự-mình, tức tự thể hiện như là Tinh thần. Chỉ có sự thể hiện [hay diễn tả] hoàn chỉnh trong hình thức đối tượng khách quan mới đồng thời là sự phản tư của Bản thể, hay là sự trở thành Tự ngã của Bản thể. Do đó, trước khi Tinh thần tự hoàn tất chính mình một cách tự-mình, trước khi tự hoàn tất như là TINH THẦN-THẾ GIỚI (WELTGEIST), nó không thể đạt đến sự hoàn chỉnh trọn vẹn với tư cách là TINH THẦN TỰ GIÁC (SELBSTBEWUSSTER GEIST). Bởi thế, TÔN GIÁO diễn đạt được nội dung: “Tinh thần là gì?” sớm hơn KHOA HỌC [TRIẾT HỌC] về mặt thời gian, nhưng chỉ duy KHOA HỌC này mới là TRI THỨC ĐÚNG THẬT (WAHRES WISSEN) của Tinh thần về chính mình[10].

§ 803

Tiến trình vận động để thúc đẩy sự ra đời của hình thức tri thức này về chính mình là công việc mà Tinh thần hoàn tất như là LỊCH SỬ HIỆN THỰC. Cộng đồng tôn giáo – trong chừng mực là Bản thể của Tinh thần-tuyệt đối ở giai đoạn khởi đầu – là hình thức thô lậu (roh) của ý thức: Tinh thần “bên trong” của ý thức này càng sâu sắc bao nhiêu thì sự hiện hữu [hiện thực] của nó càng man rợ và khắc nghiệt bấy nhiêu, và cái Tự ngã ngột ngạt, bất động của nó cũng càng vất vả bấy nhiêu trong việc xử trí với Bản chất của nó, tức với nội dung của ý thức của nó mà lại xa lạ với chính nó. Chỉ sau khi đã từ bỏ niềm hy vọng là có thể xóa bỏ sự xa lạ này bằng phương cách ngoại tại, nghĩa là cũng xa lạ, ý thức này mới hướng về chính mình, vì vượt bỏ phương cách xa lạ tức là quay trở lại vào trong Tự-ý thức. Nó hướng về thế giới của chính mình và về cái hiện tiền (Gegerwart); nó phát hiện thế giới [hiện tiền] này như là sở hữu (Eigentum) của nó, và như thế là đã đi được bước đầu tiên xuống khỏi thế giới “khả niệm” (Intellektuelwelt), hay nói đúng hơn, đã “làm sống động” (begeisten) [mang lại Tinh thần cho] cái môi trường trừu tượng của thế giới ấy bằng Tự ngã hiện thực. [Xem lại: Chương V: Lý tính, §231 và tiếp].

Một mặt, thông qua việc “quan sát” [của Lý tính] [xem: Chương V. A], nó tìm thấy sự hiện hữu (Dasein) như là [trong hình thái của] tư tưởng và thấu hiểu được sự hiện hữu [bằng tư tưởng: begreifen], và ngược lại, tìm thấy trong Tư duy của mình sự hiện hữu[11]. Vậy, thoạt đầu ý thức này đã tự diễn đạt một cách trừu tượng về sự thống nhất trực tiếp giữa Tư duy và Tồn tại (Sein), giữa Bản chất trừu tượng và Tự ngã; rồi nó làm sống lại cái Bản chất sơ thủy về “Thần Ánh sáng” bằng một hình thức thuần túy hơn, tức như sự thống nhất giữa “quảng tính” (Ausdehnung) và “tồn tại” (Sein) – bởi “quảng tính” là tính đơn giản tương xứng với Tư duy hơn là “Ánh sáng” –, và bằng cách ấy, đã làm sống lại trong tư duy cái Bản thể của Thần Ánh sáng mọc lên từ phương đông[12]. | Nhưng, từ đó, Tinh thần lại đồng thời kinh sợ, nhảy lùi lại trước sự thống nhất trừu tượng này, trước tính bản thể không có-Tự ngã này (selbstlose Substantialität) và do đó, khẳng định tính cá biệt [hóa] để đối lập lại[13]. Nhưng sau khi Tinh thần đã xuất nhượng nguyên tắc [tính cá biệt] này trong tiến trình đào luyện của nó [tha hóa trong thế giới văn hóa], biến nguyên tắc tính cá biệt thành hiện hữu [khách quan] và thiết định nó trong toàn bộ lãnh vực hiện hữu, Tinh thần đã đi đến tư tưởng về “tính hữu ích”[14]; và, trong lãnh vực của sự tự do tuyệt đối, nó đã nắm bắt sự hiện hữu như là Ý chí [cá biệt] của nó[15]; và sau những giai đoạn này, Tinh thần mang ra ánh sáng cái tư tưởng nằm trong chỗ sâu thẳm nhất của nó và diễn đạt cái Bản chất trong hình thức: Tôi = Tôi[16].

Tuy nhiên, “cái Tôi là đồng nhất với cái Tôi” này là tiến trình tự-phản tư vào trong chính mình, bởi sự ngang bằng này – với tư cách là tính phủ định tuyệt đối – là sự phân biệt tuyệt đối[17], nên sự tự-ngang bằng của cái Tôi đứng đối lập lại với sự phân biệt thuần túy [tuyệt đối] này, là cái – vừa là sự phân biệt thuần túy, vừa đồng thời là có tính đối tượng khách quan đối với cái Tự ngã tự biết chính mình – phải được diễn đạt như là thời gian – theo kiểu là, nếu như trước đây, Bản chất đã được diễn đạt như là sự thống nhất của Tư duy và quảng tính [không gian], thì ở đây, ắt phải được diễn đạt như là sự thống nhất của Tư duy và thời gian[18]. | Nhưng, sự phân biệt bị để riêng một mình nơi bản thân nó, [hay] thời gian không đứng yên và không ngơi nghỉ ắt sẽ sụp đổ vào bên trong chính mình (fällt in sich selbst zusammen)[19]; [nên] thời gian là sự đứng yên khách quan của quảng tính[20], trong khi quảng tính lại là sự ngang bằng thuần túy với chính mình, tức là cái Tôi.

Nói khác đi, cái Tôi không chỉ là Tự ngã mà là sự ngang bằng của Tự ngã với chính mình. | Tuy nhiên, sự ngang bằng này là sự thống nhất trọn vẹn và trực tiếp với chính mình [Tự ngã]; hay, Chủ thể này cũng đồng thời chính là Bản thể[21]. Bản thể – xem xét đơn độc cho riêng mình (für sich allein) – hóa ra là trực quan không có nội dung; hay, là trực quan về một nội dung – nhưng với tư cách là một nội dung nhất định – ắt chỉ có tính bất tất và thiếu hẳn tính tất yếu. | Như thế, Bản thể hóa ra chỉ có giá trị như là cái Tuyệt đối trong chừng mực nó là sự thống nhất tuyệt đối được suy tưởng hay được trực quan mà thôi[22], còn mọi nội dung – về phương diện tính đa tạp của chúng – ắt phải rơi ra bên ngoài Bản thể để chỉ dành cho sự phản tư; nhưng sự phản tư là một tiến trình không thuộc về Bản thể, bởi Bản thể [ở đây] không được nhận biết (begriffen) như là Chủ thể, như là Tinh thần, như là việc phản tư về chính mình và tự phản tư vào trong chính mình (das über sich und sich in sich Reflektierende). Cho nên, nếu còn phải nói về một nội dung nào đó, thì một mặt, nội dung ấy chỉ tồn tại để bị ném vào trong hố thẳm trống rỗng của cái Tuyệt đối, và mặt khác, nội dung ấy được “thâu lượm” bằng một phương cách ngoại tại từ tri giác cảm tính. | Cái biết [trong trường hợp ấy] tuy có vẻ có được là nhờ những sự vật, nhờ những gì được phân biệt với cái biết, và nhờ sự phân biệt giữa sự đa tạp vô tận của sự vật, nhưng người ta lại không thấu hiểu được bằng Khái niệm tất cả những điều ấy đến từ đâu và đến bằng cách nào[23].

§ 804

Thế nhưng, Tinh thần đã tự chứng tỏ cho ta thấy rằng nó không phải đơn thuần là sự rút lui của Tự-ý thức vào trong tính nội tại thuần túy của mình (in seine reine Innerlichkeit), cũng không phải là sự chìm đắm đơn thuần của Tự-ý thức vào trong Bản thể và là sự không-tồn tại [hư vô] của sự [tự] phân biệt của nó[24]. | Trái lại, Tinh thần là sự vận động này của Tự ngã; cái Tự ngã tự xuất nhượng chính mình (sich seiner selbst entäußert) và tự chìm đắm vào trong Bản thể của mình, và cũng với tư cách là Chủ thể đã ra khỏi Bản thể ấy để đi vào trong chính mình, biến Bản thể thành đối tượng và nội dung cũng như vượt bỏ (aufheben) sự phân biệt này về tính đối tượng và nội dung. Sự phản tư đầu tiên ấy ra khỏi tính trực tiếp là tiến trình tự-phân biệt của Chủ thể với Bản thể của mình, hay là Khái niệm ở trong tiến trình tự-phân đôi, là việc đi vào-trong-chính-mình (das Insichgehen) và tiến trình trở thành (Werden) của cái Tôi thuần túy. Bởi lẽ sự phân biệt này là việc làm thuần túy của Cái Tôi = Cái Tôi, nên Khái niệm là sự tất yếu và là sự ra đời (Aufgehen) của sự hiện hữu (Dasein) lấy Bản thể làm Bản chất của mình và tự tồn “cho-mình” (für sich besteht). Nhưng, sự tự tồn của hiện hữu “cho-mình” này là Khái niệm được thiết định trong tính quy định nhất định, và do đó, cũng là vận động ở trong chính mình [nội tại] của chính Khái niệm, [tức] sự vận động đi xuống, vào trong Bản thể đơn giản, [nhưng] Bản thể ấy sở dĩ là Chủ thể chỉ từ khi là tính phủ định này và là tiến trình vận động này[25](1301). Cái Tôi một mặt không được bám chặt lấy hình thức của Tự-ý thức để đối lập lại với hình thức của tính bản thể và tính đối tượng [khách quan], làm như thể cái Tôi sợ hãi trước sự xuất nhượng [ngoại tại hóa] của chính mình: sức mạnh của Tinh thần thực ra chính là ở chỗ vẫn bảo tồn sự ngang bằng [sự đồng nhất] với chính mình khi xuất nhượng chính mình; và, vì là cái gì vừa tồn tại tự-mình lẫn cho-mình, nó thiết định cái tồn tại-cho mình lẫn cái tồn tại-tự mình đều chỉ như là các mô-men (Momente) [có thể được vượt bỏ] mà thôi. | Mặt khác, nó [cái Tôi] cũng không phải là một cái “thứ ba” [tertium quid] ném mọi sự phân biệt trở lại vào trong hố thẳm của cái Tuyệt đối và tuyên bố chúng đều là đồng nhất với nhau ở trong đó; ngược lại, Tri thức [đích thực] thật ra nằm ngay trong vẻ ngoài không hoạt động chỉ đơn thuần đứng nhìn cái được phân biệt tự-vận động như thế nào nơi [do] chính bản tính tự nhiên của nó (an ihm selbst) và quay trở lại vào trong sự thống nhất của chính nó.