Hilaire de Poitiers "Athanase của Tây phương"

GIÁO PHỤ - Mục lục

HILAIRE DE POITIERS

"ATHANASE CỦA TÂY PHƯƠNG"

JACQUES LIÉBAERT

J. Liébaert. Giáo phụ. Tập 1: Từ thế kỷ I đến thế kỷ IV. Phân III: "Bình minh của một giai đoạn mới - Các giáo phụ đầu tiên của thế kỷ IV". Nxb. Trở Về Nguồn. | Nguyên bản tiếng Pháp: Les Pères de l’Église. Vol. I, Paris, 1986.

Tuy cùng thời với nhau, Hilaire và Athanase có lẽ chưa bao giờ gặp nhau. Nhưng, hai tên tuổi này cần phải được đặt bên nhau vì có rất nhiều điểm tương đồng giữa hai cuộc đời, nhiều nét giống nhau giữa vai trò của mỗi người trong cuộc khủng hoảng ở thế kỷ IV. Chắc chắn Hilaire đã không tham dự vào những diễn biến đầu tiên của cuộc khủng hoảng này, vì ngài khởi đầu sự nghiệp Giám Mục và là nhà thần học vào khoảng năm 350. Thế nhưng, Hilaire chẳng bao lâu đóng một vai trò trong Giáo Hội Tây phương như vai trò mà Athanase đã đóng từ 20 năm trong Giáo Hội Ðông phương : một người bảo vệ không thể lay chuyển cho đức tin của Nicée, một người cương quyết chống lại sức ép của triều đình, một nhân chứng chắc chắn về niềm tin Ba Ngôi của Giáo Hội, và cuối cùng là người kiến tạo hữu hiệu sự tái thống nhất hàng Giám Mục. Ngoài ra, chúng ta có thể cúi chào ngài trong tư cách là vị đại tiến sĩ đầu tiên xuất hiện từ Giáo Hội Gaule.

Tuy nhiên, dường như không có gì chuẩn bị trước cho ngài đi vào một định mệnh liên hệ với Giáo Hội như vậy. Sinh ra trong một gia đình khá giả, ngài đã được đào tạo rất tốt về mặt trí thức. Poitiers là một thành của Aquitaine II lúc bấy giờ, Aquitaine là một tỉnh có thể tự hào vì có một nền văn hóa rực rỡ. Chúng ta không rõ Hilaire đã hướng tới sự nghiệp nào và hành trình thiêng liêng của ngài ra sao. Tuy nhiên, chính ngài hé cho thấy ngài chỉ đến với Ðức Tin sau một tìm kiếm lâu dài, nhờ gặp gỡ Thánh Kinh, khám phá Ðức Kitô và sứ điệp của Người : một hành trình làm cho ta nhớ lại hành trình của Justin, và cho thấy, ngài trở lại và được rửa tội khi đã trưởng thành. Lúc các giáo sĩ và giáo dân chọn Ngài làm Giám Mục thì ngài đã lập gia đình và có một đứa con gái.

Ngài đã lập tức tỏ ra là một mục tử xác tín về tầm quan trọng của việc nghiên cứu, đặc biệt là nghiên cứu Thánh Kinh. Tác phẩm "Chú giải về thánh Matthêu" viết trong những năm đầu của đời Giám Mục, minh chứng điều đó ; tác phẩm này cho thấy ngài đã quen thuộc Thánh Kinh một cách đặc biệt. Cũng trong thời gian đó, ngài còn soạn thảo ba cuốn đầu tiên của đại tác phẩm "Về Ba Ngôi". Vào giai đoạn này, ngài biết Tertullien và Cyprien, nhưng vẫn chưa biết đến các nguồn Kitô giáo Hylạp. Cho tới những năm 355 - 356, ngài chỉ theo dõi từ xa các diễn biến của cuộc khủng hoảng Arius, chứ không trực tiếp can dự.

NGƯỜI CHIẾN ÐẤU

Chính những năm 355 - 356 đã quyết định vận mệnh của ngài trong Giáo Hội. Khi đó, hoàng đế Constance ra sức áp đặt hàng Giám Mục phải thuận theo chính sách tôn giáo của ông và phải lên án Athanase. Tại một Công Ðồng nhóm họp tại Arles, các Giám Mục hiện diện đều tùng phục, ngoại trừ Paulin de Trèves, người bị lưu đầy. Một Công Ðồng khác ở Milan năm 355 cũng lại là một chiến thắng cho hoàng đế. Phẫn nộ trước cách thức đe dọa của chính quyền cũng như trươc sự nhu nhược của các đồng sự, Hilaire thấy không thể giữ thái độ dè dặt nữa và quyết đứng ra chống lại. Chỉ một thời gian ngắn, ngài trở thành linh hồn cuộc chống đối, lôi kéo được một phần hàng Giám Mục Gaule vào cuộc. Từ đây ngài là đích nhắm cho phe Arius thay chân của hoàng đế, và ngay sau đó, cũng như Rhadanius de Toulouse, ngài lãnh án lưu đày. Ngài bị đày sang Tiểu Á chính trong thời gian Giáo Hoàng Libère bị bắt và giải sang Thrace.

Như vậy tại Ðông phương, Hilaire sẽ sống những năm tháng đen tối nhất của Giáo Hội thế kỷ IV (356- 366) trong khi Athanase, người được ngài hăng say bảo vệ, đang lẫn trốn tại Aicập. Ðược hưởng ,một cuộc sống khá tự do, ngài không ngồi yên. Trong thời kỳ này, ngài hoàn tất khảo luận "Về Ba Ngôi" và một tác phẩm thần học khác nhằm trình bày cho các Giám Mục Gaule và Anh thấy những nét tinh tế về thần học Hylạp, và nhiều bản tuyên tín do các Công Ðồng bên Ðông phương soạn thảo từ lúc cuộc tranh luận phát triển : "Về các hội nghị" hay "Về đức tin của người Ðông phương" (chúng ta cũng có một tác phẩm tương tự của Athanase, với nhan đề giống như vậy "Về các hội nghị"). Ngài còn thực hiện một tập tài liệu, kiểu hồ sơ lịch sử của Athanase, để tố giác những mưu mô của phe Arius và dùng các sự kiện để biện minh cho vị Giám Mục thành Alexandrie.

Các tác phẩm này duy trì sự chống đối ở Gaule. Tuy nhiên, Hilaire và những người theo ngài đã không thể làm điều gì để ngăn chặn sự lụn bại của hàng Giám Mục. Năm 357, Giáo Hoàng Libère bị phái Arius cô lập và áp chế đã ký nhận một công thức đức tin mà người ta áp đặt cho ngài, cử chỉ này tương đương với việc xá giải cho Arius và bỏ rơi Athanase. Cũng năm ấy, Ossius de Cordoue già lão, người "Cha của các Công Ðồng" chấp nhận những nhượng bộ còn quan trọng hơn nữa. Công việc tệ hại này được hoàn tất với hai Công Ðồng năm 359. Một tại Rimini, Ý : 400 Giám Mục Latinh rốt cuộc nhượng bộ Constance, Công Ðồng kia nhóm họp ít lâu sau tại Séleucie, Tiểu Á : Các Giám Mục chống đối, chán nản trước sự đầu hàng của các Giám Mục Tây phương nên cũng đi vào con đường đó. Ngài bất lực chứng kiến sự đầu hàng của các Giám Mục Ðông phương mà tức giận sôi sục, ngài đi theo các đặc sứ của hai Công Ðồng đến Constantinople, họ phê chuẩn mọi sự mặc cho những lời cảnh cáo của ngài.

Ngài không còn phương sách nào hơn là tiếp tục viết. Ngài có chất liệu để bổ túc hồ sơ về lịch sử lạc giáo Arius, và đã thực hiện điều đó. Ngài thảo một bản thỉnh cầu gửi hoàng đế, tiếp đến là một phản kháng với lời lẽ hết sức mạnh mẽ (Cuốn "Chống hoàng đế Constance"), nhưng trong lúc này, ngài muốn xếp lại đó đã. Vả lại, cũng chẳng cần đến thế Constance mới thấy ngài là kẻ quấy rối phiền nhiễu, và cuối cùng ông đã tống ngài về lại Tây phương năm 360.

Từ lúc đó, vị Giám Mục dũng cảm của Poitiers dồn hết sức vào việc liên kết lại hàng Giám Mục Gaule và xoá đi sự đầu hàng đáng buồn ở Rimini. Một Công Ðồng được nhóm họp tại Lutèce (Paris) khoảng cuối năm 360 đánh dấu những nỗ lực của ngài thành công hầu như hoàn toàn.

Chưa hài lòng với thành quả đáng kể này, Hilaire còn muốn tấn công vào thành trì của lạc giáo Arius là Milan, bên kia dãy Alpes, nơi một Giám Mục theo phái Arius đang giữ vững. Ngài đến tận nơi, được hoàng đế cho phép tổ chức một buổi diễn thuyết tranh luận, nhưng rồi hoàng đế muốn tránh tất cả những gì có thể gây ra xáo trộn nên buộc ngài ngưng hoạt động ở đó. Hilaire đành phải trở về Gaule và đã phản kháng kịch liệt với lời lẽ cay độc trong cuốn "Chống Auxence" (364 - 365).

VỊ TIẾN SĨ

Ngoài cuộc đụng độ trên, những năm cuối đời của Hilaire như là những năm yên hàn. May mắn hơn Athanase ở Ðông phương, và mặc dầu qua đời trước vị này (ngài qua đời năm 367 hoặc 368), ngài đã có thể chứng kiến sự hiệp nhất của Giáo Hội Tây phương được phục hồi rộng khắp. Ngài trở về với các công trình chú giải của mình. Chúng ta còn giữ được một phần cuốn "Chú giải về các Thánh Vịnh" và cuốn "Sách về các mầu nhiệm bàn về việc loan báo Ðức Kitô trong Cựu Ước, trong tác phẩm này, tác giả xử dụng lối chú giải bằng ẩn dụ mà ngài đã khám phá thấy nơi Origène. Hilaire còn sáng tác nhiều thánh thi phụng vụ mà chúng ta còn lưu giữ được ba bài.

Cuối cùng, hoạt động của ngài kéo dài khoảng hơn 15 năm. Cả ngài nữa, dường như ngài đã không thể bộc lộ hết khả năng của mình. Là người có học thức uyên thâm, một văn sĩ có tài, tuy rằng ngài sử dụng một ngôn ngữ và một lối viết văn hết sức đặc biệt của mình khiến cho việc đọc hay dịch tác phẩm của ngài là chuyện không dễ dàng gì, như thánh Jérôme nhận xét, nhưng ngài có thiên khiếu để xây dựng nên một văn phẩm lớn. Ngài có tài năng của một nhà thần học. Ba cuốn đầu của khảo luận "Về Ba Ngôi", một loại huấn giáo bậc thầy về đức tin vào Thiên Chúa là Cha, Con và Thánh Thần, chứng tỏ một sự chín chắn rất mực về thần học, đưa chúng ta về lại với đức tin phép rửa trong tất cả sự minh bạch của nó.

Những tiếp xúc của Hilaire với thần học Hylạp giúp ngài làm giàu và đào sâu suy tư của mình, nhất là cho phép ngài bổ túc thần học của Nicée về điểm phân biệt giữa các Ngôi Vị để chống lại hình thái thuyết. Ðằng khác, ngài còn thừa hưởng truyền thống Latinh một ý thức vững chắc về nhân tính trọn vẹn của Ðức Kitô, cho dẫu ngài đã tưởng cần phải bảo vệ cái quan niệm về tính bất khả thụ của Ngôi Lời đối với đau khổ. Như vậy, tácphẩm của ngài thực sự tạo nên một gạch nối giữa Kitô giáo Laitnh và Kitô giáo Hylạp.

Là nhà thần học giữa lòng xã hội bị xé rách, những cũng chính vì những vết xé khác nhau đó mà Hilaire đã nổi bật lên nhờ một ý thức thật sự về đại kết. Mục tiêu của ngài là qui tụ mọi tín hữu bác bỏ thuyết Arius, bât kể họ thích dùng ngôn ngữ nào hay nhạy cảm thế nào về công thức Nicée. Vào một giai đoạn mà người ta hăng say ném vào mặt nhau các từ ngữ thần học và các lời tín hữu thì Hilaire quả quyết đức tin đáng kể hơn là những danh từ, và ngài không ngần ngại hỗ trợ cho những người tin chắc chắn vào thần tính của Ðức Kitô nhưng diễn tả bằng một ngôn ngữ khác với ngôn ngữ của Nicée, dù điều đó khiến cho một số người đồng minh của ngài khó chịu.

Về điều này, Hilaire không hề theo chủ nghĩa tương đối. Ngài xác tín rằng đức tin cần phải đối diện với điều mà ngài gọi là "thử thách ngôn ngữ của nhân loại" trong mối ưu tư đạt tới sự chính xác hết sức có thể, nhưng ngài cũng ý thức sâu xa về những giới hạn không thể tránh của ngôn ngữ này. Tôn trọng huyền nhiệm của Thiên Chúa là một trong những nét đặc sắc của tâm hồn ngài. Nhiều lần dưới ngòi bút của ngài, trình bày thần học biến thành lời cầu nguyện dài một cách thật tự nhiên : để có thể đi vào hiểu biết về Thiên Chúa thì trước hết, ngài nói, phải "cầu nguyện . tìm . gõ".

Hilaire là nhà thần học độc đáo hơn Athanase, và nhất là rất có cá tính, không lệ thuộc vào câu nệ, tự vạch lấy con đường cho mình với một sự chắc chắn vững vàng hơn nhiều nếu xét về toàn bộ. Ngài đã chuẩn bị cho các nhà thần học lớn thế kỷ IV và V ở Tây phương. Augustin, cũng như sau này thánh Thomas, thích trích dẫn ngài và chính Augustin coi ngài đích thực là "Tiến sĩ Giáo Hội". Sinh tiền, Hilaire có biết một trong những người ngưỡng mộ mình, một sĩ quan quân đội Roma, đó là Martin, Giám Mục Tours tương lai, và là một trong những vị sáng lập chế độ đan tu ở Gaule. Khi từ bỏ binh nghiệp, Martin tìm đến với Hilaire ở Potiers, Hilaire đã lấy tình cha con khích lệ Martin trong bước đầu thiết lập các đan viện ở Ligugé. Như vậy, Giáo Hội Gaule có thêm một lý do để kính nhớ Ðấng đã là một trong những mục tử vĩ đại của mình.

SÁCH NGHIÊN CỨU THÊM.

P. CALTIER, Saint Hilaire de Poitiers, Le premier docteur de lEglise Latine, Beuachene, Paris 1960.

E. GRIFFE, La Gaule chrétienne à lépoque romaine, Des Origines chrétiennes à la fin du IV è sìecle, Paris, 1964, p. 218 - 170.

Hilaire et son temps, Collique de Poitiers 1968, Paris Études Augustiniennes, 1969.

CÁC BẢN DỊCH

Saint Hilaire de Poitiers, taxtes choice, coll. "Les Ecrits des Saints", Editions du Soleil Levant, Namur, 1964.

Hilaiare de Poitiers, La Trinité I - III, coll. "Les Pères dans la foi", Paris, D.D.B. 1981.

"Sources Chrétiennes" : Commentaire sur Mattheu, n^o. 254 et 258. Traité des Mystères, n^o. 19.

--- o0o ---