Kitô giáo và Do Thái giáo: thánh Ignace d'Antioche

GIÁO PHỤ - Mục lục

KITÔ GIÁO VÀ DO THÁI GIÁO

THÁNH IGNACE D'ANTIOCHE

J. LIÉBAERT

J. Liébaert. Giáo phụ. Tập 1: Từ thế kỷ I đến thế kỷ IV. Nxb. Trở Về Nguồn. | Nguyên bản tiếng Pháp: Les Pères de l’Église. Vol. I, Paris, 1986.

MỘT GIÁM MỤC TỬ ÐẠO ÐẦU THẾ KỶ II

Là vị Giám Mục thứ hai của Tổng giáo khu Antioche, sau các Tông Ðồ, Ignace đã bị bắt và giải sang Roma để chịu tử hình; việc này xảy ra dưới triều hoàng đế Trajan. Trên đường giải đi, Ngài đã viết thư cho các Giáo Hội tỏ tình huynh đệ với Ngài khi ngài ghé qua, cho một số giám mục như Polycarpe thành Smyrne, và cho Giáo Hội Roma nơi ngài đang đi đến.

Người ta còn lưu giữ được một bộ 7 lá thư được coi là của Ignace. Về Polycarpe, chúng ta còn một lá thư của ngài gửi người Philippe. Những lá thư này, dù đôi khi còn bị tranh cãi về tính chính thực của chúng, chắc chắn đã được viết trong khoảng tiền bán thế kỷ thứ II, dựa theo những bận tâm căn bản chứa đựng trong đó.

Các thư của Ignace không phải là những khảo luận thần học, nhưng là chứng từ của một người đang đi đến cái chết và chỉ còn quan tâm đến những gì ngài cho là chính yếu. Qua các lá thư đó, chúng ta thấy được tâm trạng của một vị tử đạo, những xác tín của một tín hữu và một số bận tâm lớn của mục tử. Ðó là những bản văn đơn sơ, thường viết theo những ám chỉ sống động và rất cô đọng.

Các thư của Ignace có những nét giống với Phúc Âm thứ bốn, và với thư thứ nhất của Gioan. Người ta cũng đã chứng minh rằng các thư đó chịu ảnh hưởng các thư Phaolô, nhất là I Corinthô, thư Êphêsô, và các thư Mục Vụ. Cũng như nơi Phaolô tử đạo được trình bày như là sự bắt chước cuộc khổ nạn của Ðức Kitô, tất cả đời sống Kitô hữu đều qui hướng về việc kết hiệp với Ðức Kitô.

Tuy nhiên xét về ngôn ngữ thì đã có sự khác biệt với các tác phẩm Tân Ước. Chẳng hạn, Ðức Kitô được gọi rất tự nhiên là Thiên Chúa ("Hãy để tôi bắt chước cuộc khổ nạn của Thiên Chúa tôi": Thư gửi người Rôma 6,3). Kiểu nói "Con người" không còn hàm nghĩa đặc biệt mà chỉ có nghĩa là Ðức Kitô, thuộc về dòng giống con người do việc ngài sinh ra. Cặp "Xác thịt - Thần Khí" có một chiều kích độc đáo sẽ được nhấn mạnh dưới đây. Nhất là, người ta nhận thấy có những dấu nhấn đặc biệt trong các bận tâm của Ignace.

NHỮNG BẬN TÂM VÀ XÁC TÍN CỦA MỘT MỤC TỬ

Ba mối bận tâm của Ignace:

a) Sự hiệp nhất Kitô hữu:

Ðây là chủ đề nổi bật trong các bức thư, được ngài nhấn mạnh bằng những từ "một", "độc nhất". "kết hợp". Theo Ignace Giáo Hội là sự kết hợp, hiệp nhất, đồng tâm, một Agapé (Ðức Ái). Ðó là điều Thiên Chúa và Ðức Kitô muốn, và tất cả đều đặt nền tảng trên Thiên Chúa và Ðức Kitô. Giáo Hội là "công giáo", nghĩa là phổ quát, do sự hiệp thông giữa các Giáo Hội với nhau, một sự kết hợp vừa thần bí vừa luân lý, được ban trong Ðức Kitô và trong Thần Khí, đồng thời là đối tượng của một nỗ lực không ngừng.

Giáo Hội vừa thiêng liêng, vừa hữu hình. Ly giáo, "lạc giáo" là tội lớn, là đại họa.

Mối ám ảnh về hiệp nhất này, có thể nói như thế, hẳn nhiên cho thấy đã có những vấn đề nghiêm trọng xảy ra ở Syrie và Tiểu Á. Các thư của Ignace cho thấy hiệp nhất là vấn đề đặt ra trong Giáo Hội từ bao giờ, và về điểm này, không nên lý tưởng hóa Giáo Hội tiên khởi.

Vậy đó là những vấn đề nào? Ngoài những vấn đề địa phương, có hai mối bận tâm mà Ignace đã nói đến với tất cả niềm say mê. Tha thiết, và dường như ngài nối kết hai điều đó với nhau: một cách nhìn Ðức Kitô và một quan niệm về các tương quan giữa Kitô Giáo và Do Thái Giáo.

b) Tầm quan trọng của Nhập thể:

 Ðối với Ignace, Ðức Kitô tiên vàn là Ðấng mà ngài sống với, và là Ðấng Ngài đi xuyên qua cái chết. Các bức thư không khai triển một Kitô học trừu tượng, nhưng là một xác tín: Không có Kitô Giáo nếu không có Ðức Kitô, Tôn sư duy nhất của ta, Ðấng Cứu Thế duy nhất của ta, sự sống của ta, khuôn mẫu của ta, niềm hi vọng, niềm vui của ta. "Làm sao chúng ta có thể sống mà không có Ngài?" (Thư gửi người Magnésie 9,3). Ignace đặt ra các từ: Kitô hữu là những "Christophores" (Người mang Ðức Kitô), giáo lý của họ là "Christomathie" (giáo huấn của Ðức Kitô) cuộc đời họ là "Christianisme" (Kitô giáo) (không nhất thiết là Ignace đã tạo ra từ này, nhưng nó xuất hiện đầu tiên trong tác phẩm của ngài). Niềm tin, niềm hi vọng, đời sống Kitô hữu, tất cả đều dựa trên màu nhiệm Ðức Giêsu Kitô, Con Thiên Chúa, Thiên Chúa làm người, đã chết và đã sống lại.

Ðó là những gì Ignace tha thiết lập đi lập lại cho các Kitô hữu đặt vấn đề về thực tại cuộc khổ nạn và cái chết của Ðức Kitô theo một não trạng chịu ảnh hưởng của Do Thái Giáo, xem đó là những gì bất xứng với Thiên Chúa. Ở đây, chúng ta đụng đến một trong những lệch lạc cổ xưa nhất về Ðức tin và về linh đạo Kitô giáo: khuynh hướng giảm nhẹ thực tại, Nhập thể, xác phàm của Ðức Kitô, những đau khổ và cái chết của Ngài, tin rằng có như thế thần tính của Ngài mới được bảo toàn hơn. Thư I Gioan và tự ngôn của Phúc Âm IV (Lời đã thành xác phàm) đã từng công khai phản ứng chống lại cám dỗ này. Khuynh hướng giản lược mầu nhiệm Nhập thể tiếp tục phát triển trong thế kỷ II, dưới những hình thức bình dân hơn (trong một số Phúc Âm ngụy thư chẳng hạn) hoặc hệ thống hơn (như trong phái Ngộ đạo), và đến độ, Nhập Thể chì còn là một thứ "giả vờ": Chính vì vậy người ta gọi khuynh hướng này là ảo thân thuyết (docétisme, do động từ Hy Lạp dokein: dường như, tựa như). Nhập thể chỉ còn là sự xuất hiện của Thiên Chúa dưới hình dáng con người.

Ðể chống lại quan niệm như thế, các Thư đã đưa ra một quan niệm rất xác thực về Nhập thể, xác nhận tầm quan trọng của cả thần tính lẫn nhân tính Ðức Kitô, của tính siêu việt lẫn tính lịch sử của Ngài, như là nền tảng của tất cả mầu nhiệm Kitô Giáo, bằng những công thức báo trước các công thức của những bản tuyên tín sau này.

Vì Ðức Kitô là "thần khí và xác phàm" không thể phân ly, mọi sự trong Kitô giáo cùng mang hai khía cạnh "thần thiêng và xác thịt" thần linh và nhân linh, vô hình và hữu hình. Ignace đã sử dụng cặp từ ngữ "thần khí-xác thịt" theo một nghĩa đặc biệt và rất chính thực là Kitô giáo: Giáo Hội vừa là "thần thiêng" vừa là "xác thịt", agapé cũng thế. Vừa là hoạt động mục vụ của Giám Mục, vừa là sự kết hợp của ta với Ðức Kitô. Ignace là một trong những chứng nhân đầu tiên về sự trung thành của Giáo Hội cổ thời đối với mầu nhiệm Ðức Kitô trong toàn thể cũng như trong nghịch lý của nó, sự trung thành mà Giáo Hội sẽ tiếp tuc chứng tỏ, trong suốt những cuộc tranh luận về Ba Ngôi, về Kitô học của những thế kỷ đầu, dù không phải là không có những vấn đề, những khủng hoảng. Không có thời nào cho chúng ta thấy mầu nhiệm Ðức Kitô thực sự là trọng tâm của Kitô Giáo bằng thời các Giáo Phụ.

c) Kitô giáo và Do thái giáo:

Một ý tưởng chủ lực khác của Ignace đó là sự mới mẻ của "Kitô Giáo", tính độc đáo và sự độc lập của nó đối với "Do Thái Giáo" (từ ngữ sau cùng này đã từng được sử dụng trước công nguyên).

Do Thái giáo là chiếc nôi ban đầu của Kitô giáo, vậy những mối liên hệ của Kitô giáo với Do Thái Giáo có cần phải giữ lại hay không, đó là vấn đề gây ra cuộc tranh luận lớn đầu tiên trong Giáo Hội, và như Công Vụ Tông Ðồ và các thư Phaolô cho thấy, và dẫn đến việc lần đầu tiên Giáo hội phải thực hiện một lực chọn mang tính cách quyết định. Ignace phản đối mạnh mẽ các Kitô hữu nghiêng theo Do Thái giáo, ngài đặc biệt tố cáo họ về việc xóa đi thực tại của Nhập thể, của cái chết và sự phục sinh của Ðức Kitô, và rộng hơn nữa, họ đã đặt Kitô giáo lệ thuộc Do Thái giáo, những lời phản đối đó cho thấy tính hiện đại của cuộc tranh luận vào thế kỷ II, cũng như những hệ quả của nó. Những văn thư như thế chắc hẳn được soạn thảo không bao lâu sau thời các Tông Ðồ. Tuy nhiên, người ta thấy các văn bản đó rất ít nhắc tới việc phải giữ theo luật (cắt bì, hưu lễ, những cấm kỵ về ăn uống.), là những điều thường được nói đến trong Phaolô và sách Công Vụ. Cái nhìn của Ignace bao quát hơn, nhắm đến nguy cơ về một sự chi phối dai dẳng của Do Thái Giáo, đe dọa chân tính của Kitô giáo và có thể đưa tời chỗ làm biến tính đức tin.

Ban đầu, ảnh hưởng của bối cảnh Do Thái Giáo là điều tự nhiên, nhưng theo mức độ phát triển của Kitô Giáo trên khắp vùng Ðịa Trung Hải thì dần dần nó phải trở thành vấn đề phải giải quyết. Các thư của Ignace hé cho thấy trong Giáo Hội sơ khai có một thực tại lịch sử mà người ta thường gọi là "Do Thái-Kitô giáo" (Judéo-Christianisme) và là một hiện tượng cực kỳ phức tạp, ảnh hưởng của Do Thái giáo trên một số môi trường Kitô giáo, cũng như những tính chất tích cực hay tiêu cực, thoáng qua hay kéo dài của nó có thể mang rất nhiều khía cạnh, nhiều cấp độ thay đổi khác nhau. Một đàng "Do Thái-Kitô giáo" là một giai đoạn cần thiết của tiến trình phát triển Kitô giáo và tất cả thần học Kitô giáo đều có gốc rễ Do Thái, đàng khác di sản "Do Thái" hay "Sêmit" không thể cứ mãi là hình thái độc nhất của Kitô giáo được, và vì thế tiến trình giải phóng là điều không thể tránh khỏi. Những gì xảy ra ở thế kỷ I và II phát xuất từ đó.

Trong sự phát triển nhiều thứ thần học ở thời kỳ này, người ta nêu ra những nét được gọi là có tính chất "Do Thái-Kitô giáo". Chẳng hạn, người ta thấy có một sự quan tâm mạnh mẽ, tiếp nối các truyền thống khải huyền Do Thái, đối với tất cả những gì liên hệ tới thời tận cùng, và thế giới bên kia: trời, các thiên thần, âm phủ (Sách Khải Huyền của Phêrô); hay tàn tích của một quan niệm Cứu Thế trần tục dưới hình thức "chủ thuyết thiên niên" (millénarisme, tin vào một vương quốc trần gian của Ðức Kitô, kéo dài 1000 năm trước tận thế). Cũng vậy, Ðức Kitô được bàn đến theo một cách thức riêng, khởi đi từ một chủ đề thần học tìm thấy trong Do Thái giáo (Thần học về Ðức Kitô như là Tiên tri, Lề luật, Danh hiệu thần linh, Thiên sứ- các thần học này không nhất thiết là phi chính thống), hoặc từ những bận tâm từ Do Thái giáo: Bảo vệ sự cao cả của Thiên Chúa trong Nhập Thể, và điều này có thể dẫn tới chỗ, một cách nào đó xóa bỏ Nhập thể, như Ignace từng tố cáo hoặc lo lắng cho phần rỗi những người công chính chết trước Ðức Kitô, giáo lý về việc Ðức Kitô xuống "âm phủ", tức là nơi an nghỉ của kẻ chết (Thi khúc Salomon) chính là để trả lời cho vấn đề này. Còn một nét nữa: Thái độ thù nghịch dữ dội đối với đạo Do Thái và một cuộc bút chiến bài Do Thái mạnh mẽ, càng cảm thấy và muốn được liên kết bằng cả một di sản chung (Thư Barnabe) thì lại càng muốn mình tách biệt ra. Nhưng đôi khi sự thù nghịch lại chĩa vào Thánh Phaolô, người bị coi là chống lại Lề luật.

Các cộng đồng Kitô hữu gốc Do Thái địa phương quá cục bộ (particularistis) đã sống bên lề suốt thế kỷ II và các thế kỷ kế tiếp, để rồi cuối cùng biến mất. Văn chương mang màu sắc Do Thái-Kitô giáo còn tồn tại: Ngoài những tác phẩm đã kể, đăc biệt còn có các ngụy thư Kitô Giáo về Cựu và Tân Ước: Ðáng kể là các phúc âm thư, các sách khải huyền. Truyền thống lớn của Giáo Hội cũng đã tiếp nhận một di sản nào đó: Chẳng hạn chủ đề Ðức Kitô xuống âm phủ xuất hiện lại trong Kinh Tin kính các Tông đồ hay việc cử hành lễ Vượt qua hàng năm trong Phụng vụ.

Các thư Ignace, tuy không thoát khỏi ảnh hưởng "DoThái-Kitô Giáo", vẫn làm chứng về một cuộc tranh luận cơ bản giữa Kitô giáo và truyền thống Do Thái giáo; chúng nêu vấn đề trong những hạn từ rộng nhất: "Do Thái giáo" và "Kitô giáo", hai cách thức tin và sống.

Ðối với Ignace, vấn đề đặt ra cho cuộc tranh luận trước tiên là nét mới mẻ, nét độc đáo của Kitô giáo, là chân tính của nó so với Do Thái giáo. Kitô giáo không phải là một con đường của Do Thái giáo, nhưng là đường mà Do Thái giáo phải dẫn vào, Do Thái giáo phải "tin vào Kitô giáo".

Ðiều mà Ignace, sau thánh Phaolô và Gioan đã nhận thức được cách nhậy bén lạ thường đó là: Với Ðức Kitô, có một điều gì đó hoàn toàn mới mẻ đã xuất hiện trong kinh nguyện tôn giáo của nhân loại. Ðức Kitô là nơi gặp gỡ với Thiên Chúa và là chính mạc khải của Thiên Chúa ("Tri thức về Thiên Chúa là Ðức Giêsu Kitô". Magnésie 9). Tiêu chuẩn của việc thuộc về Giáo Hội, đó là niềm tin vào Ðức Kitô đã chết và đã sống lại. Không còn phải là Israel qui tụ muôn người nữa mà là Ðức Kitô. Cả Lề luật cũng không còn là qui tắc giải thích Phúc Âm, nhưng là Ðức Kitô, Ðấng trở nên qui tắc giải thích lề luật: "Sách(Cựu Ước) của tôi chính là Ðức Giêsu Kitô" (Philadelphie 8).

Như thế, đối với Ignace, điều quan trọng hàng đầu trong Kitô giáo chính là việc loan báo mầu nhiệm Ðức Kitô, mầu nhiệm mang tính lịch sử và là biến cố và lòng tin vào mầu nhiệm này. Ðời sống người Kitô hữu phải đi từ đó: Ðời sống noi theo Ðức Kitô, đời sống trong Ðức Kitô và qua đó, sống trước nhan Thiên Chúa. Trong khi đó việc nhấn mạnh đến Lề Luật đã khiến Do Thái giáo trở thành một tôn giáo chủ yếu mang tính chất luân lý, một đường lối sống thực tiễn trước nhan Thiên Chúa còn huyền nhiệm thì rút lại thành một lời tuyên tín thật đơn giản. Về điểm này, "các Thi Khúc của Salomon" còn giữ được viễn tượng mà Ignace đã mạnh mẽ kêu lên. Ngược lại tác phẩm "Pasteur d'Hermes" rõ ràng là thiên hẳn về bệnh tâm luân lý còn mầu nhiệm thì mờ nhạt đến lạ lùng, nhường chỗ cho giảng thuyết về hoán cải và những bài học luân lý thực tiễn. Mặc dù luân lý của "Pasteur" được nội tâm hóa hết sức đi nữa, người ta vẫn thấy nó khó có thể vượt qua một thái độ duy luân lý nào đó hoặc vượt qua cám dỗ trở về với thái độ này: Một cám dỗ vốn rình rập Kitô hữu bất cứ thời nào theo Ignace, Kitô giáo không còn là mình nữa nếu nó lui về với lề luật thay vì là Lời loan báo và là kinh nghiệm về ân sủng (ở đây Ngài lấy lại ngôn ngữ của Phaolô và Gioan).

Một điểm khác đặt ra từ cuộc tranh luận giữa người Do Thái và tất cả các Kitô Hữu (kể cả những Kitô hữu gốc Do Thái) đó là việc đọc và giải thích Cựu Ước của Giáo Hội.

Ðối với các Kitô hữu thuộc những thế hệ đầu tiên, Cựu Ước vẫn đương nhiên là Lời Thiên Chúa, là Thánh Kinh. Cho tới khoảng năm 150, khi viện dẫn "Thánh Kinh" thì hầu như luôn luôn hiểu là Cựu Ước. Ý niệm về một Thánh Kinh Kitô giáo sẽ lan rộng trong ngôn ngữ ít lâu sau đó. Như vậy, trong ý thức Kitô giáo ban đầu, việc cắt đứt với Do Thái giáo không hề kéo theo việc loại bỏ Cựu Ước. Ðức Giêsu và "Thánh Kinh" được coi như gắn liền với nhau, không thể tách rời.

Từ đó, người ta bắt đầu quan tâm đến việc phải hiểu mối liên hệ giữa toàn thể Cựu Ước với mầu nhiệm Ðức Kitô và lý giải mối quan hệ đó như thế nào. Về điểm này, cần phải trở về với các thư Phaolô để tìm ra những nền tảng thần học về các mối tương quan giữa hai viễn tượng: 

- Thứ nhất là tính duy nhất của mạc khải. Phúc âm vượt trên Lề luật, nhưng cả hai đều phát xuất từ Thiên Chúa và đều đáp ứng cho cùng một ý định cứu độ, nhằm đưa đến sự "hiệp nhất (của con người) với Thiên Chúa". "Mọi sự đều tốt đẹp" trong công trình của Thiên Chúa. Dường như Ignace chống lại việc loại bỏ Cựu Ước của một số giáo phái. Ðiều này khiến ngài nói về một mạc khải hay một sự hiện diện của Ðức Kitô ngay trong dân thời Cựu Ước: Các tiên tri đã được Ngài linh hứng, đã là môn đệ của Ngài từ trước, đã ở trong sự hiệp nhất của Ðức Giêsu Kitô.

- Thứ hai là giải nghĩa Cựu Ước theo chiều hướng tiên tri, tất cả Cựu Ước qui về Ðức Kitô, loan báo và chuẩn bị cho Ðức Kitô. Ignace nhấn mạnh điều này, nhất là trong những gì liên hệ đến các "tiên tri", trong đó bao gồm cả Mosê.

Khoa chú giải của các Giáo Phụ về Cựu Ước được khai triển khởi đi từ những viễn tượng này. Người ta thấy ngay rằng đó sẽ là một cách đọc Cựu Ước theo "nhãn quan Kitô Giáo", một cách đọc theo nhãn quan thần học, hay nói đúng hơn theo nhãn quan Kitô học, trong viễn tượng của sự liên tục trong chương trình của Thiên Chúa. Cũng từ khởi điểm đó, suy tư Kitô giáo bắt đầu hình thành nhãn quan về một lịch sử cứu độ, với những giai đoạn và những thời điểm có tính chất quyết định. Như vậy, ngay khi sống một kinh nghiệm mới, Kitô giáo cổ thời vẫn không loại bỏ quá khứ, ý thức mình là một cái gì mới mẻ tận căn nhưng không phải là một khởi đầu tuyệt đối. Người ta tìm ra một sự quân bình giữa những quan điểm cực đoan: hoặc loại bỏ một phần hay toàn bộ Cựu Ước như chủ trương của Ngộ đạo thuyết hay thuyết của Marcion, hoặc lối giải thích Cựu Ước triệt để theo nghĩa "ẩn dụ" hay "biểu tượng", giản lược Cựu Ước thành cuốn sách gồm những hình ảnh của các thực tại Kitô giáo như thể Cựu Ước không gì khác hơn là hình thức đầu tiên, bằng biểu tượng, của mạc khải Kitô giáo: Luận đề này được khai thác trong thư Barnabé, các giáo phụ sau này có theo nhưng không chấp nhận hoàn toàn quan điểm đó, nếu như phần lớn các Giáo phụ thiên về lối chú giải theo nghĩa ẩn dụ, thì các ngài vẫn không đi đến chõ đánh mất chiều kích và ý nghĩa lịch sử của Cựu Ước; bởi như thế sẽ là cắt đứt Kitô giáo khỏi gốc rễ của nó.

Vấn đề thứ ba đặt ra cho cuộc tranh luận đó là vấn đề truyền giáo. Ðiều này thánh Phaolô nhận thức rất rõ, còn Ignace lại không đề cập gì đến. Thánh Phaolô là người đầu tiên hiểu vấn đề này: đối với Kitô giáo, việc tách ra khỏi bối cảnh Do Thái Giáo ban đầu là điều kiện thiết yếu để thực hiện ơn gọi phổ quát của mình hay ít ra là để tồn tại trong thế giới cổ thời. Tuy nhiên, không phải mọi Kitô hữu thời đó tự nhiên có thể nhận thức được điều đó, vì vậy mà bước đường đi tới gặp phải những quanh co, trở ngại. Giáo Hội thế kỷ II đã nhất quyết, như ta sẽ thấy, đi theo lựa chọn mà Phaolô cổ võ, không chấp nhận co lại trong chiếc nôi ban đầu nhưng là hướng đến sự khai mở với các nền văn hóa. Vào giữa thế kỷ II, Justin sẽ cho chúng ta thấy con đường trải qua như thế nào.