Hiện tượng luận về hiện sinh (kỳ 4)

 

GS LÊ THÀNH TRỊ

HIỆN TƯỢNG LUẬN VỀ HIỆN SINH

TRUNG TÂM HỌC LIỆU

BỘ VĂN HÓA GIÁO DỤC VÀ THANH NIÊN

1974

--- o0o ---

Kỳ 1, kỳ 2, kỳ 3

 

3.

NIETZSCHE MỘT NỖI BUỒN CỦA “BẤT TỬ”

HAY LÀ ÔNG HOÀNG BẤT MÃN CỦA SIÊU NHÂN

 

 

Nhân vật thứ hai trực tiếp khai đường mở lối cho triết lý hiện sinh là Friedrich Nietzsche. Ông là một nhà văn có ngòi bút sắc bén, linh hoạt, một nhà tâm lý nhìn tận vào gian manh vô ý thức của tình người, một nhà triết lý tha thiết với hạnh phúc nhân loại, và sau hết là một người tiên tri cô độc và nhẫn nhục. Sinh thời, ông đã phải vuốt nước mắt, vật lộn với thờ ơ lãnh đạm của đồng bào ông. Người ta không muốn ông thành công trong sứ mạng làm văn. Tư tưởng của ông như từng đốm đen trong không trung triết lý tự mãn lúc bấy giờ, không ai buồn để ý. Ngay sau khi tác phẩm đầu tay chào đời, ông mới khám phá ra rằng: “Chỉ cần làm được một cái gì hay và mới, thì đã đủ để thấy thế nào là ý nghĩa chơi xấu nơi bạn bè của mình”. Kinh nghiệm đau buồn ấy vẫn không tha thứ cho ông suốt hàng chục năm trời. Ông âm thầm làm việc, nghiên cứu, tìm kiếm, luôn luôn nhìn về tương lai với hy vọng dân tộc Đức quốc sẽ tỉnh ngộ, nhưng để rồi hai năm trước khi ông nhắm mắt vĩnh biệt cõi đời, trong một bức thơ cuối tháng 7 năm 1888 gửi người bạn cố tri, cô De Meysenbug, ông nghẹn ngào ghi thêm vào sổ đoạn trường: “Trống rỗng đã vây quanh tôi. Nói trắng ra là không một ai nghĩ đến hoàn cảnh của tôi. Bi đát nhất là từ mười năm nay tôi không được nghe một lời an ủi, và, tôi mới hiểu ra rằng nhân tình thế thái phải là như vậy… Quả tim tôi bị đâm thủng, vì không tiếp nhận được một câu trả lời, một chữ trả lời, vì phải một mình, kinh khủng một mình, mang chịu gánh nặng đáng lẽ được người ta chia sẻ, gánh nặng mà ai cũng muốn trút bỏ - bởi không, thì viết làm gì? Đến rồi phải ngã gục vì “bất tử” mất. Tình cờ muốn rằng cái số khốn nạn của tôi là sống đồng thời với sự nghèo nàn tinh thần của Đức quốc, sống với một chua xót đáng thương hại…”.

Nietzsche không được người đời biết đến khi ông còn sống. Vì ông không thuộc loại triết gia làm phát ngôn viên cho thời đại, đại diện cho thời đại, vì ông không là lãnh tụ do thời thế tạo ra để hướng dẫn họ. Ông thuộc về loại người phải làm vật hy sinh cho hiện tại, để sống lại trong mai hậu, hạng người anh hùng. Ông có chết đi mới nói được nên lời, tư tưởng ông mới lên men và tác động mạnh mẽ trong hơi thở văn nghệ học thuật của thế kỷ 20. Và giờ đây, quay cuồng trên trục xe thời gian bất diệt, hồn thiêng ông sẽ hoan hỉ nhìn thấy Rạng đông của lời tiên tri xa xưa ông đã gửi cho giống người qua miệng Zarathoustra: “Các người đã chưa tìm thấy tôi khi các người gặp tôi…”. “Bây giờ tôi truyền cho các ngươi phải quên tôi đi, để các ngươi gặp được chính các ngươi, và chỉ khi nào các ngươi đã chối bỏ tôi thì tôi sẽ đến bên cạnh các ngươi”.

Friedrich Nietzsche sinh ngày 15 tháng 10 năm 1844, ở Boeken gần Leipzig, một ngôi làng thuộc miền Saxe Phổ quốc. Cha ông làm Mục sư, giòng họ trưởng giả Ba Lan. Mẹ là người Đức, bà nội ông là hội viên hội thi hào Goethe ở Weimar. Khi Nietzsche lên năm, thì cha ông chết sau một cơn bệnh dằng dai (ngày 30.09.1849). Ít tuần sau, Joseph Nietzsche, người anh duy nhất, cũng chết theo. Đầu năm 1850, gia đình dọn về Naumburg, nơi đây bé Nietzsche sống tám năm tròn trong một gia đình gồm toàn đàn bà: mẹ, bà, hai dì và chị tên là Elizabeth. Thở không khí nhẹ nhàng âu yếm ấy, cậu bắt đầu làm thơ và nhạc. Tháng 10 năm 1858, được học bổng sáu năm nội trú tại trường trung học danh tiếng Pforta. Trang trọng và nghiêm nghị, cậu tổ chức hội văn chương, làm thơ, nhạc, với các bạn đồng lớp, và được gọi là “mục sư”. Năm hai mươi tuổi, cậu đổ bằng “Trưởng Thành” (Maturität), tương đương với tú tài toàn phần, và ghi tên vào Đại học đường Bonn. Ngày mồng 7 tháng 9 năm 1861, nhiệm ý thần học và ngữ học cổ điển, dưới sự hướng dẫn đặc biệt của giáo sư Hy ngữ, Ritschl. Sau đó, cậu theo Ritschl sang Đại học Leipzig. Hai năm ở Đại học này có tính cách quyết định: Nietzsche tình cờ khám phá ra Schopenhauer. Một luận án về triết gia này được hoàn thành nhưng bị từ chối.

Năm 1868, Nietzsche đi làm nhiệm vụ quân dịch, bị té ngữa, điều trị lâu ngày mới khỏi. Trở lại Leipzig, vùi đầu vào việc học. Ngày 8 tháng 11 năm 1868, ông được giới thiệu với nhạc sĩ Wagner, một biến cố quan trọng thứ hai trên đường sự nghiệp của ông. Tháng 2 năm 1869, mặc dầu không có bằng Tiến sĩ nhưng nhờ đề nghị nồng nhiệt của Ritschl, ông được bổ lên ghế giáo sư ngữ học cổ điển tại Đại học đường Bà-lơ Thụy sĩ. Ngày nhậm chức, ông đọc bài khai mạc Home về ngữ học cổ điển, rất được tán thưởng. Ông tỏ ra rất sư phạm, và được các đồng nghiệp mến phục, đặc biệt giáo sư sử học Burekhardt. Thấy thế, phân khoa Leipzig cấp cho ông cấp tiến sĩ, không khảo hạch và không luận án. Đồng thời ông được Đại học Bale thăng lên ngạch giáo sư thực thụ. Thời gian ở đây, ông có dịp làm thân với gia đình Wagner ở Lucerne gần đó.

Ông xin gia nhập quốc tịch Thụy sĩ, và năm sau, ông xin xung vào đoàn cứu thương để rồi thấy mình mắc bệnh tả lỵ, sức khỏe suy giảm. Trở về Bale, tiếp tục đi lại với Barekhardt và Wagner.

Mồng 1 tháng Giêng năm 1872, tác phẩm đầu tay, Nguồn gốc của bi kịch, chào đời. Thực ra, dụng ý thu hẹp của Nietzsche khi viết cuốn ấy, là để đề cao Wagner, ông đã thành công, và dư luận lúc bấy giờ cho rằng Nietzsche sẽ là một cứu tinh của dân tộc Đức bằng con đường âm nhạc.

Từ 1873-1876, ông viết và cho xuất bản liên tiếp bốn nhận định phi-hiện tại, đó là những tuyên ngôn nảy lửa chống tinh thần ỷ lại và sa đọa của đời sống trưởng giả. Và tư tưởng của Schopenhauer và Wagner vẫn được Nietzsche xem như là phương dược trị bệnh thời đại.

Nhưng trớ trêu thay, năm 1876, sau khi chứng kiến sự thành công ồn ào, búa chú của bản nhạc Chiếc Nhẫn Nibelungen của Wagner, trình diễn đầu tiên ở Bayrenth, ông đâm ra hoài nghi giá trị cứu sống của Wagner. Ông tự ý bỏ đi Ý, và từ đó mối thân tình giữa ông và gia đình Wagner chấm dứt. Về sau, trong cuốn cuối cùng của ông, Ý chí của Sức mạnh, ông đã mô tả tình trạng bất an trí thức trong giai đoạn đó như sau:

 “… Tôi sợ phải thấy những gì là ý muốn của tôi kẹt vào thế dung hòa. Lúc đó tôi hiểu ra được con đường của Wagner mà tôi thì đã mãnh liệt liên kết với ông bằng mọi đường giây của một sự hợp nhất quan điểm, bằng sự biết ơn đối với ông, ông là tất cả cho tôi, không thay thế được trước cảnh tuyệt đối cô đơn của tôi. Cũng vào thời kỳ đó, tôi cảm thấy bị giam luôn mãi trong tù ngục ngôn ngữ học và giáo chức của tôi - một tình cờ và một buông thả của đời tôi - tôi không biết làm cách nào thoát ra được, tôi sẽ mệt nhọc, hao mòn, kiệt sức. Thế là tôi hiểu rằng bản năng của tôi muốn ngược chiều với điều Schopenhauer mong muốn, nghĩa là làm thế nào để biện chứng được cho cuộc đời, ngay cả trong những khủng khiếp nhất, mập mờ nhất, dối trá nhất. – Để làm việc đó, lúc bấy giờ tôi đang nằm trong tay phương thức Dionysien”.

Năm 1878, ông bỏ hẳn Đại học Bale và từ biệt nhà giáo. Cho xuất bản cuốn “Nhân đạo, quá nhân đạo”, rồi phiêu lưu sang cao nguyên Ý. Đây là một tác phẩm nhằm giải thoát cho nhà tư tưởng, cho chính ông, một vở mộng Wagner. Bút pháp rất tinh vi, khách quan, quả cảm và trào lộng đanh thép của châm ngôn, biểu ngữ gọn gàng và vắn tắt nhưng sâu rộng và thắm thía, không vẩn đục bởi những thành kiến hoặc dung hòa. Ông muốn bằng ngòi bút đập phá và hạ bệ tất cả mọi thần tượng. Voltaire đã dẫn dắt ông.

Năm 1880, hai tác phẩm khác lần lượt ra đời, tiếp nối cho cuốn trên đây: “Người khách viễn phương” và “Bóng đen của hắn”. “Rạng đông”, cảm nghĩ về thành kiến luân lý. Trong cuốn tự thuật “Này là người”, ông đã viết về hai tác phẩm ấy như sau: “Suốt cả mùa đông, tôi sống như một bóng đen, ở Saint Moritz, và mùa đông năm sau, một mùa đông thiếu mặt trời nhất trong đời tôi, sống ở Naumbourg, tôi lại giống bóng hơn nữa. Đó là điểm tối đè của tôi. Vào tuổi ba mươi sáu, sinh lực của tôi đã xuống thấp nhất. Còn sống mà vẫn không thấy xa ba bước trước mặt tôi, lúc đó là lúc “người khách viễn phương” và “bóng đen của hắn” ra đời. Dĩ nhiên rằng tôi định nói đến những bóng đen. Mùa đông sau, mùa đông đầu tiên tôi ở Génes, cảm thấy êm dịu và thiêng liêng, nhờ quá nghèo máu và gân, tôi cho ra đời “Rạng đông”. Cuốn sách viết rất trong sáng, tràn đầy trí óc, phù hợp với sức khỏe yếu ớt thậm tệ đã đành, mà còn phù hợp với đau khổ quá độ của tôi…”.

Những tháng ngày thở khí lành Địa Trung Hải đã bình phục sức khỏe của ông. Ông muốn dứt khoát với một viễn ảnh một bóng hai người hoặc hai người một bóng, ông muốn nhìn thẳng vào thực tế, trông rõ trắng đen. Không những cần vui sống, mà để vui sống, cần phải vui biết: cuốn “Vui biết” đến đúng lúc, năm 1882. Tuy nhiên, vui biết chỉ là một phản ứng đối với xương mù quá khứ, và đồng thời muốn báo hiệu một cái gì dài hơi hơn, hệ thống hơn, triết lý hơn. Ông định tìm nơi thuận tiện để làm cái gì đó. Bale là một trong những nơi ông nghĩ tới. Nhưng rồi lại phải tiếp tục công việc Zarathoustra đã nói như vậy vốn khởi sự bốn tháng trước. Ông đã hoàn thành tác phẩm thi triết này từ 1883-1886, trong thời gian đó, phần nhiều ông ở Nice, miền nam nước Pháp. Năm 1886, ông cũng viết xong cuốn “Bên kia Thiện và Ác”, mở đầu một triết lý của tương lai, và tiếp theo là cuốn Truy nguyên luận về luận lý.

Cuối năm 1888, kể từ tháng tám, Nietzsche viết tiếp một hơi bốn tác phẩm: Hoàng hôn của thần tượng (tháng 8-9), Tiền Kitô (tháng 9), Này là người (tháng 10), Nietzsche chống Wagner (tháng 12). Trừ cuốn “Này là người” là một tự thuật như đã nói, còn ba tác phẩm kia là những đoạn trích ở cuốn Ý chí của sức mạnh, cảo luận của một cải hoán tất cả mọi giá trị, một tác phẩm chính yếu sẽ phải nói lên thực chất của tư tưởng Nietzsche.

 

Nhân định không thắng thiên. Dự định đội đá vá trời Hư vô đã giữa đường đứt gánh: Nietzsche, nhắm mắt từ biệt cõi đời ở Weimar, ngày 25 tháng 8 năm 1900, trong tay người chị độc nhất còn sót lại, cô Elizabeth.

Nietzsche muốn đứng lên chống đối mọi thứ thần tượng do lý trí tạo ra, bằng cách chứng minh sự bất lực của lý trí trước những phi lý của cuộc đời. Hegel xây dựng biện chứng trên nguyên lý mâu thuẫn chống lại nguyên lý không mâu thuẫn của Aristoteles. Nietzsche làm một cuộc đảo ngược học thuyết Hegel, bằng cách đem mâu thuẫn từ trời trừu tượng của lý học xuống những miền dày đặc, đóng kín của tính người và của nhiên lực vô thức trong vũ trụ[1]. Có thể nói rằng mâu thuẫn vừa là bản chất, vừa là phương pháp của học thuyết Nietzsche[2].

Từ sự phủ nhận học thuyết Hegel, ông đi dần đến một kết án toàn diện mọi công trình văn hóa – đã được xây dựng trên sự suy luận của lý trí Socrate. Nền văn hóa cũ gồm ba yếu tố căn bản: triết lý, tín ngưỡng và khoa học. Để phát động một nền văn hóa và một nhân sinh mới, ông đề nghị một mẫu người lý tưởng, mệnh danh là siêu nhân, tự động thực hiện ba yếu tố ấy theo chiều hướng sáng tạo của mình.

Trong ý tưởng giới thiệu Nietzsche như một con người tiên phong của triết lý hiện sinh, chúng tôi sẽ giới hạn ở những điểm chính yếu có tác động mãnh liệt và ý nghĩa nhất đối với triết lý này.

Ngoài những mô tả tâm lý rất sâu viễn về lòng người[3] ta có thể xét Nietzsche về hai phương diện siêu hình và luân lý.

Quan điểm siêu hình của Nietzsche

Cũng như Kant, ông nhận định rằng mọi kiến thức bắt nguồn ở kinh nghiệm, và cũng như Kant, kiến thức là một sự giải thích của người. Ông không nhận “sự kiện”. Không làm gì có sự kiện, mà chỉ có giải thích. Nghĩa là không có thực tại khách quan, do đó không có chân lý khách vật. Nghĩa là thế nào?

Nietzsche không phủ nhận giác quan. Trái lại, ông đề cao giác quan và chỉ tin vào thế giới của giác quan. Giác quan không bao giờ lừa dối. Nhưng giác quan nói gì với ta? Nhận thức của giác quan là nhận thức tự động, hồn nhiên, nhận thức của thân thể, của dục vọng. Nhận thức không thành kiến và thay đổi theo thời gian và không gian. Nhận thức của Héraclite trước giòng nước luôn luôn trôi chảy và đổi mới. Nhận thức của Pascal chân lý bên này rặng Pyrénée là sự thực và bên kia là giả dối. Nietzsche tuyên xưng một chủ nghĩa duy cảm giác (sensualisme) và tương đối (relativisme). Cảm giác là giải thích.

Ông phủ nhận Hữu như là chân lý của sự vật. Sự vật chỉ là các giác quan bắt được. Hữu tự nó không có, chỉ là ảo tưởng, trống rỗng, nói khác đi, Hữu chỉ là Hữu như là được giải thích. Các nhà tư tưởng tiền Socrate đã trông thấy được thế nào là chân lý giác quan. Nhưng chân lý ấy đã bị Socrate và tập đoàn cũng như bao nhiêu thế kỷ duy lý về sau, làm biến thể và bốc hơi thành những quan niệm trừu tượng, hình thức. Họ đã thần thánh hóa lý trí, đề cao luận lý như một tên phù thủy của nhận thức. Tên “ác quỉ Socrate” và đồ đệ, không biết rằng luận lý của họ là một vòng lẩn quẩn bất lực, lấy đuôi làm đầu, lấy đầu làm đuôi, trong việc tìm hiểu vũ trụ nhân sinh. Họ tưởng đó là một nghề cao quý nhất của nhân loại. Họ đã quá lạc quan và tin tưởng vào lý trí, nhưng sự lạc quan ấy đã phản bội con người[4]. Từ bao thế kỷ, triết gia đã áp dụng lý trí Socrate, và tiến quá xa trên con đường Socrate, và đánh mất con người mà họ muốn tìm hiểu. Nietzsche so sánh chân lý với người phụ nữ. Hầu hết triết gia bị mê hoặc trước vẻ kiều diễm của chân lý, nhưng họ không đi vào được cõi lòng của nàng chân lý[5]. Ăn phải bùa mê Socrate, triết gia không còn can đảm trở về với kinh nghiệm cảm giác, để tìm kiếm và chiêm ngưỡng trong đó nàng chân lý trần truồng thơ mộng[6].

Phủ nhận thực tại khách vật và Hữu đưa Nietzsche đến việc chối bỏ giá trị tuyệt đối của khoa học và Thượng Đế. Một khi giác quan được nhìn nhận là kiến thức độc nhất, còn thì tất cả là ảo tưởng, thì Thượng Đế - được triết học cổ điển hay tín ngưỡng cho là Siêu nhiên - không còn cái gì có thực nữa.

Nietzsche cho rằng hai triết gia có công nhất trong việc đả phá nền tảng lý thuyết của những “chân lý ngàn đời” là Kant và Schopenhauer. Sự đả phá ấy là một chiến thắng khó khăn nhất. Bởi vì hai triết gia ấy đã chiến thắng niềm lạc quan vốn làm nền tảng cho văn hóa Tây phương. Kant đã nhấn mạnh đến tính chất hiện tượng của kiến thức, và đã chứng minh sự bất lực của lý trí. Còn Schopenhauer thì cho rằng lý trí phổ biến chỉ làm cho con người vốn đã mê ngủ lại càng mê ngủ hơn[7]. Thêm vào đó là ảnh hưởng của học thuyết Vô Minh Maya. Rất nhiều lần Nietzsche đã trình bày tư tưởng của ông dưới ánh sáng Mơ hồ từ Bức Màn Vô Minh tận chân trời âm u huyền bí của Hy Mã Lạp Ấn Độ chiếu về,

Nhưng, theo Nietzsche, thì các nhà vô thần đi trước đã không tỏ ra triệt để, vì họ không khai thác đầy đủ những hậu quả do sự phủ nhận Thượng Đế phải đưa đến. Thái độ vô thần của thế kỷ 18, hay 19, là thái độ của những nhà ý thức hệ trừu tượng, của lý trí suy luận trong tháp ngà. Nietzsche muốn rằng phủ nhận Thượng Đế là một thái độ sống, của một người sống trên mặt đất và giữa xã hội loài người.

Do đó, về lý thuyết, Nietzsche đã sớm nhận thấy rằng khi Thượng Đế không còn nữa, thì mọi công trình, mọi thái độ từ lâu dựa trên lý trí cổ truyền, sẽ không còn có nghĩa gì nữa, tất cả sẽ trở thành phi lý. Vũ trụ, nhân sinh, trong viễn tượng ấy, sẽ chỉ là hư vô vì được xây dựng trên một lý tối hậu là Thượng Đế mà hiện nay đã được chứng minh là phi lý, là hư vô[8]. Học thuyết Nietzsche là một học thuyết hư vô. Tất cả những ý niệm hư vô trong triết lý hiện sinh đều nhiều ít bắt nguồn từ thái độ của ông.

Trước khi nói đến thuận lý của chủ nghĩa hư vô, cần phải giải thích thêm những ý niệm đã được Nietzsche gán cho chủ nghĩa ấy.

Nói hư vô tuyệt đối là nói tới sự ngẫu nhiên tuyệt đối như J. P. Sartre giải thích về sau. Không làm gì có một vị thần sáng tạo ngoài vũ trụ. Lực sáng tạo nằm ngay trong vũ trụ, trong sự vật. Tương tự như nguồn sinh lực của Bergson. Tuy nhiên, nguồn sinh lực ấy không chia làm hai ngả, một ngả đi lên theo chiều hướng phát hiện tinh thần, một ngả gục xuống cô đọng thành vật thể, như ta thấy trong học thuyết Bergson. Nguồn sinh lực ấy cũng không tiến hóa một chiều như trong học thuyết Darwin. Nietzsche tin rằng có thể tiến hóa do một nội lực vũ trụ thúc đẩy. Vạn vật chỉ là những lúc thể hiện của cuộc tiến hóa ấy. Thời lúc của Nietzsche không như thời lúc của Hegel. Vì thời lúc của Nietzsche là một trò chơi của mâu thuẫn nội lực cụ thể, không thể nào giản lược thành quan niệm lý học của Hegel, do đó bất khả tri và phi lý.

Điểm độc đáo của Nietzsche là sự tiến hóa của vũ trụ không theo đường thẳng, mà là một sự quy hồi vĩnh cửu. Tương tự như quan điểm không có gì mất đi, không có gì tự sáng tạo như Pascal đã nói. Quy hồi vĩnh cửu nói được là bản chất của vũ trụ, hoặc chức vụ của việc sáng tạo nói trên. Trong cái vòng tròn, không có chỗ khởi đầu và không có chỗ tận cùng ấy, hiện tại là quá khứ và tương lai, cái đã có cũng như cái sẽ có và đang có. Một vật còn hay mất không quan hệ gì, nhất là khi mất đi để tái hiện. Vũ trụ trong diễn biến vòng tròn của nó là một cây đèn kéo quân. Nietzsche giải quyết theo nghĩa đó vấn đề duy nhất và đặc thù đã từng đặt ra cho triết học. Quan niệm ấy rải rác trong “Ý chí của sức mạnh”, nhưng dường như Nietzsche đã thu gọn vào đoạn này:

 “Và các ông có biết đối với tôi “thế giới” là gì không? Có cần phải chiếu lại cho các ông xem thế giới ấy không? Thế giới ấy là một quái lực vô thủy vô chung, một lực lượng đanh thép không thể nhỏ hơn mà cũng không bao giờ to lớn, không làm tiêu hao mà chỉ sử dụng, bất biến trong toàn bộ của nó, một ngôi nhà không chỉ tiêu hoặc mất mát, mà cũng không thu hoạch và không tăng thêm, chung quanh là hư vô làm như biên giới. Thế giới ấy không phải là cái gì mung lung và tự phung phí, không phải cái gì bao la vô tận, nhưng, là một lực xác định, nó được đặt vào một không gian xác định và không phải trong một không gian trống rỗng ở một nơi nào đó. Là lực khắp nơi, nó là ba động và giao khoa của các lực, vừa một vừa nhiều, tăng chỗ này giảm chỗ kia, một biến lực xao động mà chính nó là phong ba, vĩnh viễn biến đổi trong một đi lại vĩnh viễn, với những năm khổng lồ trở về, với làn sóng không ngừng đổi mới, từ đơn giản nhất đến phức tạp nhất, từ yên lặng nhất, cứng cỏi nhất và lạnh lùng nhất đến nóng nảy nhất, rực rỡ nhất, mâu thuẫn nhất, để rồi lại sau đó đi từ đa phức đến đơn giản nhất, trò chơi mâu thuẫn đến hoan hỉ hòa điệu, tự khẳng định, ngay trong cái đồng hình không thay đổi qua năm tháng, tự chúc phúc vì nó là cái chính phải trở về vĩnh viễn, là một thành hình không chán, không nhờm, không mệt -: thế giới ấy, thế giới như tôi đang thấy, cái thế giới dio-ny-siêng của sự tự sáng tạo vĩnh viễn, tự hủy diệt vĩnh viễn, cái thế giới huyền bí của khoái lạc hai mặt, thế giới “bên kia thiện và ác” của tôi không mục đích, trừ một mục đích nằm trong hạnh phúc của vòng tròn, không ý chí, trừ một vòng tròn có thiện chí, đi theo con đường cũ của mình, luôn luôn đi quanh chính mình và chỉ đi quanh mình: thế giới ấy, như tôi quan niệm: ai có trí tuệ đủ sáng suốt để nhìn ngắm mà không muốn lòa mắt? Ai mạnh đủ để đưa tâm hồn mình đến trước tấm gương ấy? Tấm gương bản thân mình trước tấm gương của Di-o-ny-sốt? Và nếu có ai có khả năng đó, thì không nên làm hơn nữa hay sao? Tự hứa chính mình cho “vòng xích của các vòng xích”? Với nguyện ước chính mình sẽ trở về? Với vòng xích của chúc phúc vĩnh viễn mình làm cho mình, của mình tự khẳng định mình một cách vĩnh viễn? Với ý chí muốn luôn và một lần nữa? Muốn về lại đàng sau, muốn tất cả những gì đã có? Muốn tiến lên trước mặt, muốn tất cả những gì sẽ có? Bây giờ các ông biết thế giới đối với tôi là gì chưa? Và đã biết chưa điều tôi muốn khi tôi muốn thế giới này?[9]

Tính chất của nội lực ấy như thế nào? Ta đã nói rằng nội lực của vũ trụ hàm chứa những yếu tố mâu thuẫn sống động. Ta có thể nghĩ đến thái cực và âm dương trong Dịch kinh. Điều đáng ghi lại ở đây là nội lực, do mâu thuẫn thúc đẩy, tự vật hóa bằng con đường bạo động (violence). Nói khác đi, bạo động là hạt nhân và cách thể diễn biến của vũ trụ[10]. Thiên nhiên là một bà mẹ mang thai không ngừng. Công trình sáng tạo là công trình của đau khổ. Và vạn vật là kết quả của một cử chỉ bạo hành, của người mẹ vũ trụ. Con giống mẹ. Mọi hiện tượng tương giao trong trời đất đều là những hiện tượng bạo động. Nietzsche đề cao luật chọn lựa thiên nhiên, nhưng theo một chiều hướng đông đảo của riêng ông.

Sống là bạo động. Sống là đau khổ. Đó là cái nghiệp di truyền không biết từ bao giờ trong đêm tối của vòng thời gian, cái nghiệp ấy chung cho mọi sinh vật.

Người và luật bạo động

Nhưng đặc biệt là định luật của kiếp người. Sinh, Tử, Bệnh, Lão, để nói theo từ khổ của Phật học, cũng là do luật bạo động chi phối. Một người sinh ra là kết quả của bạo động. Bạo động cho nên đau và khóc. “Đã mang tiếng khóc ban đầu mà ra”. Theo nghĩa đó, đau khổ đi liền với sáng tạo[11].

Về sau Heidegger, cũng như nhiều nhà phân tâm học, gọi việc người sinh ra, như là một sự ruồng bỏ, tù đày. Ý tưởng này bắt nguồn từ ý niệm bạo động ta đang diễn tả.

Sinh đã là bạo động, thì những gì thuộc về sự khai triển cuộc đời đều là bạo động. Nietzsche nói đến bạo động của sức khỏe, bạo động của tinh thần tự do, bạo động của vinh dự, bạo động của quý phái… Đã nói bạo động là sáng tạo, thì phải nói sáng tạo là bạo động.

Tại sao phải sáng tạo và bạo động? Trước hết, cần nhận định rằng sáng tạo là bản chất của người. Người tự sáng tạo ra người từ thể chất đến tinh thần. Không có một Thượng Đế nào tạo nên người cả. Mà sáng tạo là bạo động, thì người được định nghĩa là kẻ bạo hành.

Bạo động trong nhận thức. Kiến thức, như đã nói, bắt đầu và giới hạn ở giác quan. Nhưng nhờ đâu có kiến thức?

Chính là nhờ sự thúc đẩy của bạo động, khiến chúng ta tự rời bỏ bản thân để vươn mình đến ngoại vật. Chân lý đến với ta do áp lực của bạo động. Như Kha Luân Bố đã từng bạo động các thủy thủ để tìm ra Tân thế giới. Nietzsche đã có kinh nghiệm bản thân về đau khổ nhận thức: “Tôi viết sách với chính máu tôi”, ông nói. Về sau, ông còn tổng quát hơn: “Mọi cố gắng đi sâu đến nền tảng sự vật, làm sáng tỏ các huyền bí, đã là một bạo động rồi, một ý chí làm cho mình đau khổ, ý chí cốt yếu của trí tuệ luôn luôn căng thẳng trong phiêu diện và hời hợt – trong mọi ý chí tìm biết có một giọt nước độc ác[12]. Bạo động là một vĩnh cửu của trời đất, một phần nào giáng sinh trong mỗi cá nhân. Chính động lực ấy ngăn cấm chúng ta dừng lại ở những ý niệm tổng quát hóa và bằng lòng với những kiến thức thủ đắc. Luôn luôn phải hướng về cái mới. Nhật nhật tân, đó là mệnh trời đã được phú bẩm cho nhân trí.

Việc văn hóa cũ, mà triết lý và tín ngưỡng đã từng là nền tảng, cần được hủy bỏ cũng chính là vì sự đòi hỏi của nhu cầu bạo động ấy. Người ta đã sa lầy trong các hệ thống triết học, tưởng rằng triết lý là khoa học tổng quát. Nhưng người ta đã không dễ làm nạn nhân cho lý trí tổng quát. Thực ra, Nietzsche nói, lý trí chỉ là khí cụ phục vụ cuộc sống. Từ bao nhiêu thế kỷ, con người đã ngu ngốc chống lại với nội lực bạo động. Thái độ đề kháng ngây thơ ấy đã đưa nhân loại đến sự tin tưởng vào những gì được quan niệm là tổng quát, là bất dịch ngoài thời gian. Như chiếc diều ngược gió, lý trí đã bị những làn gió ích dụng đưa đẩy và ly khai với kinh nghiệm sống. Nhưng lợi bất cập hại, tinh thần tổng quát ấy đã làm thui chột mất trí tuệ, không còn thấy được bản chất chân thật (authentique) của sự vật. Đến nỗi mọi giá trị nhân sinh chỉ còn là những quy ước xã hội giả tạo. Cái ích dụng là cái chân, cái thực. Ngược lại, cái không ích dụng là giả dối, ngộ nhận. Sống trong không khí mê hoặc ấy, người ta không buồn tố cáo sự giả dối, nếu chẳng may thấy được giả dối. Giả dối là điều kiện của cuộc sống? Tại sao lại có tình trạng ấy? Nếu không là tại người đã bị mê hoặc bởi tinh thần biện chứng của Socrate.

Mặt khác, đừng tưởng rằng biện chứng là cái gì dành riêng cho một lớp người ưu đãi của thiên nhiên, của lịch sử.

Biện chứng triết lý, trải qua giòng lịch sử, đã đúc thành những ý thức hệ hẹp hòi, không tưởng của Auguste Comte, của Hegel, của Marx, trong đó lý trí được đặt lên bàn thờ như một thần tượng siêu hình hay khoa học, một thần tượng nhiệm mầu, vạn năng. Trong thực thế, lý trí đã chủ tọa mọi cố gắng xây dựng xã hội; và sau cùng đã đưa quần chúng lên võ đài chính trị, bằng những học thuyết dân chủ vô sản, v.v… Người ta tưởng rằng làm như thế, nhân loại sẽ nhân đạo hơn, công bình hơn, hạnh phúc hơn.

Nhưng người ta đã lầm. Sự say mê dân chủ là một chiến thắng của lý trí nhưng là một thất bại của cá nhân. Bởi vì dân chủ san bằng mọi năng lực siêu quần bạt chúng, khiến cho những năng lực này không có cơ hội phát huy và chứng tỏ giá trị độc đáo của mình. Dân chủ hay những hình thức nhân dân, dân vi quý, của người xưa chỉ là kết quả “tất nhiên” của một quan niệm lý trí bất lực, phản động, thiếu năng lực sáng tạo. Cần phải dùng bạo lực để hủy diệt thứ dân chủ hạ thấp con người xuống ngang hàng với súc vật. Ở đây Nietzsche chịu ảnh hưởng của Voltaire, theo ông này, nhân dân chỉ là chó má cần được dạy dỗ và lãnh đạo.

Một tân giá trị

Đọc Nietzsche, ta thấy tư tưởng ông tiến triển qua bốn giai đoạn. Giai đoạn thứ nhất được thể hiện trong cuốn “Ngày sinh của Bi kịch”. Ông say sưa với nghệ thuật cổ Hy Lạp, tiền Socrate. Ông cổ xúy sự tôn thờ Dionyssos, thần Tửu Nhạc. Chính trong nghi lễ nhảy múa, ca nhạc, ông “tìm” ra được ý nghĩa đau khổ của cuộc đời. Nói khác đi, chân lý trước hết và căn bản là triết lý của đau khổ. Tửu và Nhạc là những Thần Dược chống lại định mệnh tàn bạo, Schopenhauer và Richard Wagner là hai hiện thân Dionysos của Đức quốc. Nietzsche muốn là triết gia sau cùng của “Hành Lạc”. Đó là thời kỳ lãng mạn của ông.

Giai đoạn thứ hai, là giai đoạn của “băng giá tinh thần tự do”. Sau khi đã “mùi tục lụy lưỡi tê tân khổ” ông thấy cần phải chấp nhận tự vệ, khinh đời, ngạo mạn. Thái độ này đưa ông đến chủ nghĩa cá nhân quý phái (individualisme aristocratique). Tư tưởng ông được trình bày trong nhất là hai cuốn “Nhân đạo quả nhân đạo” (1878), và cuốn “Vui Biết” (1882).

Từ đó, ông càng ngày càng nhận thấy nhà tư tưởng cùng nghệ sĩ chỉ là những người đứng trông những “khán giả”. Ông đã nghĩ đến một kiểu người xuất chúng: Siêu nhân, mà Zarathroustra là phát ngôn viên (1883-1885).

Tuy nhiên, đến đây ông “bỏ” Schopenhauer, cũng như đã đoạn tuyệt với Richard Wagner mười năm về trước. Ông không chấp nhận “Ý chí sống” của Schopenhauer, ông muốn một “Ý chí của sức mạnh”, được xuất bản sau khi ông chết. Những tác phẩm báo hiệu trực tiếp là các cuốn “Bên kia Thiện Ác”, “Trường hợp Wagner”, “Nietzsche chống Wagner”, “Hoàng hôn của Thần tượng”, “Chống Cơ Đốc”, “Này là người”.

Có thể nói rằng Nietzsche, như Diogène, đi tìm một ý nghĩa cho con người. Tất cả đã làm cho ông thất vọng. Chúng ta đã thấy thái độ của ông đối với lý trí, triết học và tôn giáo nói chung.

Nhưng Nietzsche tin rằng tình trạng bế tắc, thoái hóa của nhân loại không phải do một mình triết lý hay tôn giáo làm nguyên nhân, mà nhất là do tín ngưỡng của Thiên Chúa giáo. Sau và hơn Socrate, “Jesus là địch thủ lợi hại nhất, đúng hơn là kẻ thù nguy hiểm nhất cho Nietzsche”[13].

Như một tay phù thủy ngoại hạng, Jesus đã làm hoa mắt nhân loại từ gần 2000 năm, đã giải tỏa vào vũ trụ một thứ ánh sáng mê hoặc không diễn tả được. Người sáng lập ra Cơ Đốc giáo, cũng như các thứ Cơ Đốc giáo về sau, đã tín điều hóa những ý niệm Socrate về Công Bình, Bác ái, Tự do, v.v… Nhưng nếu Socrate thuộc các hạng thứ dân, hèn hạ, kháng khinh, là một ngoại lệ trong xã hội Cổ Hy (Crépuscule des Idoles, trang 96), suốt đời chỉ biết chống đỡ một cách tuyệt vọng trước những uy quyền bạo động khác, thì Jesus là một ông hoàng Myschkin “một pha trộn của cao siêu, của bệnh hoạn và của trẻ con”, một kiểu người “suy đồi” (décadent) không dám đương đầu với cuộc đời, chiến đấu với đời, không có can đảm chấp nhận cuộc đời (xem “Chống Cơ Đốc”, đoạn 31). Vì hèn nhát, mềm yếu, nên Socrate trước, Jesus sau, đã không thấy được con đường tự cứu nào khác hơn là thu mình vào trong những ống vỏ hào nhoáng nhưng bất lực là các giáo điều về công bằng, vị tha, bác ái…

Triết lý Socrate và tín ngưỡng Cơ Đốc đã làm suy yếu nhân loại, đã chận đường thể hiện của Bạo quyền huyền nhiệm. Socrate là tiên tri của lý trí nông cạn. Jesus là tiên tri của tình thương huyền hoặc. Theo tiếng gọi của bạo động, Nietzsche muốn làm một tiên tri của con người mà ông gọi là Siêu nhân.

Thế nào là Siêu nhân? Siêu nhân đối lập với tiện nhân. Tiện nhân là sản phẩm của văn hóa cũ. Do đó, con người cao thượng, con người siêu quần bạt chúng, vì được thẩm định đề cao, theo tiêu chuẩn của nền văn hóa hư vô, truyền thừa, phải được liệt vào hạng tiện nhân bỉ ổi. Chính những bọn người đó là một ảo tưởng, mê hoặc và ngăn cản sự xuất hiện của Siêu nhân[14]. Siêu nhân là lý tưởng của Nietzsche, cha đẻ ra kiến thức hoan hỷ (Gai Savoir). Siêu nhân là người không ngần ngại đạp lên trên những xác chết hoặc còn hấp hối của nhân loại ngày hôm qua, để tiến lên viễn tượng huy hoàng của những chân trời mới. Trong cuốn “Vui biết”, Nietzsche đã nhận định rằng:

 “Biến cố mới lớn lao nhất - việc “Thượng Đế đã chết”, việc tín ngưỡng vào Thượng Đế Cơ Đốc giáo không còn đáng tin nữa, đang khởi sự gieo bóng tối đầu tiên của nó trên Âu Châu… và điều phải sụp đổ theo là lòng tin tưởng ấy vốn chưa bị hủy diệt. Tất cả những gì xây trên lòng tin tưởng ấy, dựa vào đó là lớn lên trên đó. Chẳng hạn toàn thể luân lý Tây phương của chúng ta” (Walter Kaufmann, The Portbale Nietzsche, The Viking Press, New York, 1954, trang 417).

Ông không nói: không có Thượng Đế; ông chỉ nói: Thượng Đế đã chết. Nghĩa là ông tin rằng có những thời kỳ Thượng Đế sống trong lòng người và trong xã hội. Mặc dầu, theo ông, Thượng Đế chỉ là một ngụy tạo của lý trí. Tuy nhiên, Nietzsche là một nhà tâm lý. Ông biết rằng người phải có một lý tưởng cũng như xã hội cần xây dựng theo một bảng quy chiếu giá trị. Pascal đã viết: “Sans la foi chrétienne, vous serez pour vous mêmes, comme la nature de Phistoire un monstre et un chaos”. Nietzsche không muốn trông thấy người là một quái vật cho chính mình, và xã hội rơi vào cảnh hỗn loạn. Nhưng theo học thuyết của ông, người phải là một quái vật đối với quan niệm truyền thống. Nói khác đi, quan niệm về người không giống nhau mà còn mâu thuẫn giữa ông và luân lý cổ truyền. Cho nên trật tự ông muốn tái lập cho một xã hội vắng bóng Thượng Đế và Tín ngưỡng, là một trật tự dựa trên nền tảng hoàn toàn mới lạ, nền tảng của Siêu nhân.

Về siêu hình, Siêu nhân đạp đổ mọi nền triết lý, mọi vũ trụ quan đã có, bởi vì những cái đó là con đẻ của hư vô và sẽ dẫn đến hư vô. Đồng thời Siêu nhân là người từ chối mọi ý niệm về Thượng Đế. Nhưng Siêu nhân không chơi vơi giữa không trung. Siêu nhân gắn liền với mặt đất, nên chủ nghĩa vô thần của Siêu nhân có tính chất hiện sinh (athéisme existentiel) và Siêu nhân là một người theo chủ nghĩa hư vô hiện sinh (nihilisme existentiel). Như đã gợi ý, hư vô hiện sinh không phải là hoàn toàn tiêu cực, trốn tránh cuộc đời. Làm thế nào để khỏi mang danh là tiêu cực, để chấp nhận cuộc đời? Làm thế nào Siêu nhân không đồng nhân tính với chúng ta có thể được xác định bằng ba đặc điểm: mới về cảm giác, mới về suy tư, mới về đánh giá trị. Cả ba quy về một đòi hỏi căn bản:

Đảo hoán giá trị (transvaluation). “Sống là đánh giá rồi” (vivre e’est dêjà apprécier, la Vonté de Puissauce, trad, Blanquis t, I, trang 209). Đảo hoán là đạp đổ, là thay thế chứ không phai cải thiện hoặc biến đổi (changement). Lịch sử nhân loại sở dĩ thất bại là vì chỉ biết thay đổi trên một quan niệm văn hóa bất động và lầm lạc. Nietzsche có thành công trong việc đảo hoán giá trị theo ý hướng của ông không? Karl Jaspers không thấy, bằng cách nào, Nietzsche đi từ tiêu cực tuyệt đối của chủ nghĩa hư vô đến những nhận thức tích cực của việc thẩm giá[15]. Nhưng người ta thấy rằng, Nietzsche không phải là đao phủ đã hạ sát Thượng Đế. Ông chỉ muốn làm kẻ tiếp tay cho đạo quân vô thần tiền phong của những thế hệ trước. Ông chỉ muốn đánh những đòn ân huệ cho những gì còn lại của một tín ngưỡng theo ông đã không còn đối tượng. Và để thay thế Thượng Đế, ông đề ra học thuyết Bạo động, học thuyết Hoài quy vĩnh viễn và học thuyết Phi lý.

Như đã nói, khi người căn bản là bạo động và quay cuồng trong định luật đanh thép bất khả giải thích của một cuộc trở về không ngừng, thì người, đã đành phải chấp nhận số phận của kiếp người, sẽ không có lý do gì mà ta than khóc lóc, trái lại, phải tỏ ra biết yêu thương số phận mình. Cũng như tù nhân chung thân, phải biết biến bại thành thắng, tìm cách yêu lấy ngục thất, để sống và sống hạnh phúc.

Phương chi, một khi không còn Thượng Đế, thì mỗi người sinh ra phải tự biến mình thành Thượng Đế cho mình. Cá nhân không có lý tưởng hoặc cùng đích tối hậu nào khác hơn là chính mình, chính bản thân mình.

Trên bình diện luân lý, không còn có vấn đề Thiện, Ác. Thiện, Ác là do triết lý Socrate tạo ra, và nhất là hậu quả của một lòng tin vào đấng Toàn Thiện. Giờ đây cá nhân tự lãnh trách nhiệm đạp đổ tất cả những cổ hủ, giả đạo đức, thì phải tìm một căn bản mới cho luân lý mới, luân lý hay đạo đức của siêu nhân[16].

Siêu nhân có thực hiện được không? Siêu nhân không phải là một ảo tưởng, một huyền nhiệm. Đó là kết quả sẽ phải đến cho những người thiện chí, có can đảm dẫm lên nền văn hóa lỗi thời, những người đã tự giải phóng khỏi những ràng buộc luân lý hiện tại để trở về tôi luyện trong nguồn nghị lực của nhân loại buổi sơ khai. Trở về nguồn nghị lực cố hữu của người, tức là bước qua thiện và ác theo quan niệm ngày nay. Nói khác đi, cuốn “Bên kia Thiện Ác” không nhằm mục đích nào khác hơn là định nghĩa lại thế nào là Thiện và thế nào là Ác. Nietzsche kết tội Thiên Chúa giáo đã âm mưu với lý trí Socrate để đưa nhân loại vào vực thẳm, bằng cách “làm cho nô lệ khởi nghĩa trong phạm vi luân lý”. Thiện là hùng, là mạnh, là gân guốc, là võ lực. Cái đẹp của một võ sĩ vì thế đồng thời là cái Thiện. Thiện nói tóm lại là thích hợp với cuộc đời tranh đấu. Còn Ác là cái gì nhu nhược, thiếu nghị lực, ốm đau, bệnh hoạn, khiến ta thất trận, nạn nhân của ngoại giới. Nhưng luân lý Thiên Chúa giáo đã cổ vũ cho sự khiêm tốn, hiền từ, và kết án kẻ mạnh như là những tội nhân! Không thể được. Con người hôm nay chỉ là con khỉ trước con người Siêu nhân ngày mai! Âm vang của Darwin mặc dầu ông này nhiều lần bị Nietzsche chỉ trích tàn nhẫn!

Người là ai? Người là một mâu thuẫn, và mâu thuẫn là bản chất hữu của người. Mâu thuẫn vì người là một con thú dữ, những muốn cắn xé, tung hoành, giết chóc. Nhưng người đồng thời là sinh vật tự ý thức được chính mình và hành động của mình. Con thú dữ luôn luôn là con vật. Người trái lại, nhờ ý thức và hành động, có năng lực tự biến thành người theo nghĩa chân chính của nó. Người là sinh vật được tác thành trong lịch sử. Tự ý thức, điều này tối quan trọng trong học thuyết Nietzsche. Nhờ ý thức, người mới phân biệt ngã chân thực và ngã giả hiện. Nhu cầu ngoại hướng, nhìn ra ngoài, nhìn nhận ngoại vật và thu nhận, đã dần dần tạo ra cho chính cá nhân những trở lực ghê gớm trên đường tự hoàn thiện. Nguy hại hơn, trở lực ấy đã được thần thánh hóa (Thượng Đế), hoặc luật pháp hóa (quy chế xã hội), hoặc công luận hóa (áp lực của dư luận), đến độ người không còn là người, mà chỉ còn là một đồ chơi của tạo hóa, của công luận. Về sau, Heidegger tóm lược tất cả tác động tai hại ấy vào trong một từ ngữ: người ta (on). Bản chất của người vốn là như một bí mật, một cấm địa, không dễ gì đi sâu vào hay thông cảm với người khác. Nhưng thần lý trí bắt phải hòa đồng với người khác. Do đó, cá nhân đã phải cải trang, đeo mặt nạ, để giả thương, giả giận, để làm hề trên sân khấu tuồng đời. Mặt nạ (persona) chỉ là một dấu hiệu, một cầu chứng tại tòa, mà công dung là nói lên một giới hạn vị trí của cá nhân trong xã hội, hoặc đặt tương quan với quần chúng. Nhưng mấy ai hiểu rằng mặt nạ, cái mà người ta gọi là nhân cách, tuy bề ngoài là một bùa hộ vệ, nhưng thực ra là một khí cụ của thất vọng chua chát, hèn hạ. Sartre đã khai thác điểm này nhất là trong hình ảnh tha nhân.

Không, người không phải là hình ảnh của Thượng Đế mà cũng chẳng phải là hình ảnh của xã hội. Người phải tự tạo ra hình ảnh của mình, cái mà Sartre đã khai triển thành vi tự (pour soi). Nghĩa là người là sinh vật tự do. Tự do trong việc chiến thắng bản ngã giả tạo để tự hiện thực một bản ngã chân thực. Như nàng Kiều “bốn dây rò máu năm đầu ngón tay” tạo ra khúc bạc mệnh, con người cá nhân phải có can đảm hy sinh luân lý để khỏi phải hy sinh mình vì luân lý. Tự giải phóng ra khỏi ách thống trị của luân lý cổ điển, dầu có phải đau đớn hay làm cho kẻ khác đau đớn, vì đó là điều kiện thiết yếu để đi tìm con đường của siêu nhân. “Hầu hết tất cả những gì gọi là “văn hóa cao cấp” đều do sự linh hóa và thâm viễn hóa tàn bạo – đó là luận án của tôi… Muốn hiểu điều đó, quả nhiên phải loại bỏ cái tâm lý ngu ngốc ngày xưa, theo đó thì tàn bạo phát sinh do việc trông thấy đau khổ của kẻ khác. Có một vui sướng mãnh liệt tràn trề khi được chứng kiến những đau khổ bản thân, khi tự mình làm khổ mình – và ở đâu người đạt đến độ từ bỏ mình (theo nghĩa tôn giáo) hay là tự chém chặt thân thể như người Phéniciens hay nhà tu hành khắc khổ quen làm, hoặc đến độ từ bỏ xác thịt, hành hạ thân xác, đấm ngực thống hối, tự giải phẫu lương tâm, hy sinh trí tuệ, như Pascal nói, tất cả những trường hợp như vậy con người đều bị ngầm lôi kéo bởi chính tàn bạo của mình? Tàn bạo trở lại chống tàn bạo…” (Bên kia Thiện Ác, đoạn 229). Người do bạo động thúc đẩy, hăng say vì bạo động. Bạo động không là tàn bạo nhưng có thể thành tàn bạo, và trong tàn bạo ấy, có một cái gì làm ta thỏa mãn, vui sướng. Ý kiến này làm ta nhớ đến quan niệm khổ dâm (masochisme) của Freud.

Nietzsche đã vượt xa những cám dỗ hành lạc lúc ban đầu. Ông không còn thỏa mãn với giọng điệu của con yêu tinh Sirène từ trong rừng xanh vọng ra, trả lời cho nỗi băn khoăn của nhà vua Midas về ý nghĩa cuộc đời:

 “Giống người khốn nạn kia, con cái của tình cờ và đau khổ! Tại sao nhà ngươi cứ muốn nghe những cái không mấy lợi ích cho nhà ngươi? Cái hạnh phúc thượng thặng kia, hãy biết rằng nhà ngươi không bao giờ đạt tới: đó là chớ gì đừng sinh ra, đừng sống, và đừng gì hết. Nhưng sau đó, hạnh phúc mà nhà ngươi có thể có, là chết sớm”[17].

Đến đây, ta thấy Siêu nhân không còn là kẻ vượt biển vô tận (mer de l’infini), của một sự trở về vĩnh viễn. Nietzsche đã tỏ ra ít trừu tượng, ít huyền bí hơn. Nói nôm na, Siêu nhân của Nietzsche sau khi đã phóng tầm mắt ra bốn phương trời vũ trụ bao la, sau khi đã xét lại toàn bộ cục diện lịch sử, sau khi đã lôi kéo nhân loại ra khỏi giấc mơ hữu thần, đã muốn rằng trong tình thế ấy, người không còn cách nào khác là con đường tự cứu. Sứ mạng của người hùng Nietzsche không còn là tự đối trong việc tự thần thánh hóa, mà phải tự chiến thắng, mặc dầu là một chiến thắng tuyệt vọng. Với điều kiện ấy, và chỉ với điều kiện ấy, thì Thượng Đế mới có thể chết để nhân loại không chết theo: “Nếu ta không biến cái chết của Thượng Đế thành một đại từ bỏ mình và một chiến thắng muôn đời chính chúng ta, thì chúng ta sẽ phải trả giá cho cái chết đó” (si nous ne faisons de la mort de Dieu un grand renoncement et une perpétuelle victoire sur nous-mêmes, nous aurons à payer pour cette perte. – La volonté de puissance. Ý chí của sức mạnh, t. II, đoạn 424)[18].

Nietzsche nhận chân rằng con người không thể không tin tưởng vào một cái gì. Ông đã có những phân tích khá thâm viễn thế nào là chân tướng của lòng tin (croyance). Tin mà vắng bóng “không tin” thì không phải là tin chân thực. Một giọng điệu tương tự như của Kierkegaard hay của G. Marcel: không tin mà thiếu lòng tin là một thất vọng tuyệt đối. Thay vì tin vào Thượng Đế hay vào xã hội Nietzsche (cũng như Sartre), tin vào tự do của người, của cá nhân. Vì còn chút lòng tin, ông đã cố gắng đi tìm một cái gì lấp vào chỗ hổng do chủ trương hư vô của ông đào ra trong lòng người và trong xã hội. “Mặc dầu triệt để theo thuyết hư vô, Nietzsche viết năm 1888, tôi không thối chí tìm bằng được cánh cửa ra, lối thông đưa đến một cái gì”. Lối ra, mà Nietzsche đã tìm được và gắn liền với tên tuổi của ông, là hình ảnh của con người siêu nhân, ta đã họa lại bằng một vài nét thủy mặc trên đây.

Bình luận

Dĩ nhiên, Nietzsche đã gây một phẫn trào mãnh liệt, nhất là trong giới triết học, tôn giáo và chính trị. Quan niệm siêu nhân là nền tảng cho chủ nghĩa Đức quốc xã và thuyết liên hiệp Nhật nhĩ man. Những người Đức thuần túy là hiện thân của siêu nhân có sứ mạng làm lại một nhân loại người hùng mà động cơ là bạo lực. Tín ngưỡng, nhất là của Thiên Chúa giáo, đã gặp nơi Nietzsche một chiến sĩ tiền phong của chủ nghĩa vô thần tân thời, muốn loại trừ khỏi xã hội mọi truyền thống giá trị siêu nhiên của Phúc Âm. Tuy nhiên, Thiên Chúa giáo cũng thấy được ở học thuyết Nietzsche một luận cứ tiêu cực cho lý tưởng của mình. Thực vậy, Nietzsche đã không ngừng băn khoăn với “khám phá” Nhân loại đã và hiện sống trong suy đồi trụy lạc. Nhân loại cần phải được giải thoát khỏi tình cảnh đó, một cứu rỗi là cần thiết. Nhân loại, muốn đạt tới hai điều mong ước ấy, phải am tường và nắm được chân lý. Ba vấn đề ấy: Luân lý, Tín ngưỡng (nhân bản), Nhận thức, là tất cả nỗi lo âu của ông. Ông đã nhúng tay vào máu Thượng Đế, ông đã thấy với Pascal rằng “không có tín ngưỡng Cơ Đốc, các người sẽ đối với chính các người cũng như thiên nhiên và lịch sử, một quái vật và một hỗn loạn” (sans la loi chrétienne, vous serez pour vous mêmes, comme la nature et Phistoire, un monstre et un chaos), nên ông đã hô hào: “Từ khi không còn Thượng Đế nữa, thì cô độc càng trở nên không chịu được: con người thượng thặng phải bắt tay vào việc” (Ý chí của sức mạnh, quyển II, đoạn 421, trang 133). Nhưng tại sao lại gọi là trụy lạc, tại sao lại phải giải thoát, tại sao lại ngưỡng vọng về phía chân lý? Nhiều nhà phê bình nhận định rằng những ý niệm ấy là dư âm của Thiên Chúa giáo, hay đúng hơn, là tiếng kêu trong tiềm thức của Nietzsche, con người đã từng hấp thụ không khí của Phúc âm[19]. Thái độ của ông là một cố gắng trả lời cho dư âm không tan biến ấy. Người ta có thể thấy thái độ ấy thu gọn trong lời nói này: “Sự nghiêm trọng lớn có lẽ chỉ mới khởi đầu, vấn đề chân thực có lẽ chỉ mới đặt ra, định mệnh của tâm hồn đang đảo ngược, chiếc kim đồng hồ đang đi, tấn Bi kịch bắt đầu…”[20].

Vui của Nietzsche vượt khỏi mọi ý niệm lạc quan hay bi quan. Vui có ý nghĩa của một khám phá thuộc thứ hạng nhận thức và sáng tạo: “Chúng ta không nên đón nhận mà phải sáng tạo. Chúng ta không nghèo khổ đến nỗi phải cần đến bố thí của Thần thánh”[21].

Nhưng người ta không hiểu được và chấp nhận được cái vui ấy, khi người ta thấy nó được xây dựng trên một tảng bùn nhầy nhụa của hư vô, nói khác đi, khi tất cả là do phi lý, phi nghĩa căn bản của con người đốn mạt, bé bỏng. Thuyết bạo lực vĩnh cửu của ông cũng như quan điểm hồi quy vĩnh viễn của ông không đủ sức lấp vào vực thẳm của chủ nghĩa hư vô. Phải chăng đó là “một nhục nhã đau đớn” (honte douloureuse), như chính Nietzsche đã thừa nhận, khi ông thấy quãng cách giữa thường nhân với siêu nhân, tương tự như “ý thức đau khổ” của Hegel trong câu chuyện đầy tớ và ông chủ, hoặc rộng hơn trong vấn đề Hữu? Sự khó khăn ấy khiến Jaspers (trong cuốn “Nietzsche und das Christentum”, trang 64) đưa ra ý kiến như sau. Nietzsche phủ nhận năng lực của lý trí, phủ nhận Thượng Đế, đồng thời quả quyết hư vô của vạn vật, thì có thể có ba lập trường:

1. Hoặc là sự thừa nhận phi lý của vũ trụ là một đòi hỏi vươn lên với siêu nghiệm vốn bất khả tri (theo học thuyết Jaspers thì vũ trụ hữu hình tự nó là phi lý, nhưng vẫn có những nghĩa lý của những dấu chỉ (chiffres) đưa đến siêu nghiệm bất khả tri). Nhưng siêu nghiệm không phải ai cũng đạt tới, siêu nghiệm chỉ hé mở cho những tâm hồn cao thượng, độ lượng và khắc khổ (Jaspers nhớ đến Plotin, St. Augustin, Erkhard…).

2. Hoặc là vũ trụ phi lý không còn gánh chịu được, khiến cho con người không chủ ý hăng say hướng về chân lý, vì làm gì còn chân lý trong cái phi lý toàn diện trong hư vô tuyệt đối? Gorgias sống lại trong Nietzsche.

3. Hoặc nhắm mắt bơi lội trong đêm tối hãi hùng của phi lý, chỉ còn bám vào một hy vọng độc nhất và cuối cùng, hy vọng của con người tuyệt vọng giữa Thái bình dương sâu thẳm của hư vô.

Jaspers kết luận rằng Nietzsche đã chấp nhận cả ba trường hợp. Chúng tôi nghĩ rằng Nietzsche trước sau vẫn khá trung thành với học thuyết của ông. Thái độ của ông là thái độ của một con người siêu hình (L'homme métaphysique), mặc dầu ông chỉ muốn làm một sứ giả hiện sinh theo nghĩa sinh vật của danh từ. Đọc ông, chúng ta thấy, ông đã bị dày vò, day dứt bởi hai thế lực vật chất hữu hình và tinh thần vô hình. Con người siêu nhân của ông muốn làm một gạch nối giữa Thiên-Địa-Nhân (biến thái của thuyết tam tài trong Nho giáo), giữa tự do sáng tạo và tiền định cơ giới. Triết học, theo ông là sáng tạo (bằng giải thích và bạo động), chứ không tất nhiên là đón nhận thiên nhiên. Tương tự như quan điểm triết học là biến đổi ta thấy nơi Karl-Marx. Về xã hội, nếu con người vô sản của Marx chấm dứt lịch sử trong chế độ Cộng sản, thì con người siêu nhân của Nietzsche là lý tưởng của chế độ quốc xã…

Nietzsche là chỗ trùng phùng, chen lấn của nhiều tư trào, đặc biệt của Platon, của Thiên Chúa giáo, của Hegel, của Karl Marx, đồng thời là điểm tựa cho các học thuyết kim thời của Phật học (về luân hồi, sắc không)[22], cho chủ nghĩa hiện sinh của thế kỷ 20.

Quan điểm siêu hình và những phân tích tâm lý tân kỳ độc đáo của Nietzsche đã ảnh hưởng nhiều đến nền nhân bản của thuyết hiện sinh. Một nhân bản vô thần (J. P. Sartre, l’existentialisme est un humanisme) trong đó triết gia sẽ tự thấy cô đơn, lạnh lùng, đau khổ, không còn ai là bạn đồng hành Heidegger). Cái vui của triết gia, của siêu nhân bản này là cái vui của Nàng Kiều ở Lầu Ngưng Bích, vong bản của một kiếp tù đày:

Vui là vui gượng kẻo mà,

Ai tri âm đó mặn mà với ai.

Trong một bức thư viết cho Peter Gast, Nietzsche viết: “Chính tôi, trong toàn bộ, nhiều lần tôi chỉ là kết quả của những nguệch ngoạc mà một sức mạnh vô hình đã vẽ ra trên giấy để ướm thử một ngòi bút mới”[23]. Tư tưởng của Nietzsche không được trình bày thành hệ thống. Đó là sản phẩm của “một thứ tình cờ may mắn” (une sorte de hasard heureux). Ông không muốn dùng “Liên hệ luận lý” thông thường. Ông muốn sáng tạo. Và bởi vì ông quan niệm vũ trụ chỉ là do giải thích của bản ngã, mà bản ngã cũng lại là do ý chí của sức mạnh làm nền và điều động, nên không thể áp dụng lý luận cổ điển để phê bình những mâu thuẫn của thiên nhiên và của học thuyết ông vốn là phản ảnh của thiên nhiên. Như Schlecta nói rằng trong Nietzsche “có một tiếng nói hiền từ, lên tiếng và nói ngược lại với tiếng nói kia”, cho nên tôi nghĩ rằng sự trái ngược ấy cũng là một góp phần làm sáng tỏ các vấn đề đặt ra cho khoa học, luân lý và tín ngưỡng. Đọc Nietzsche người ta có cảm tưởng rõ rệt là ông đi từ cực đoan này đến cực đoan kia, và cuối cùng nhẫn nại trong một tia hy vọng yếu ớt: cứu vãn chút thanh danh do lý trí và dục vọng đưa đẩy vào vực thẳm… Bây giờ nhìn lại cuộc đời và sự nghiệp của triết gia, ta một lần nữa mượn lời J. Wahl:

 “Giờ đây ta gửi tới ông lời vĩnh biệt hoặc tái ngộ, không ngờ rằng ông đã không thỏa mãn chúng ta là bao lắm, lòng những lo âu, rất lo âu khi nhìn thấy cái đầu ông, một trong những đầu thông minh nhất, tế nhị nhất, mạnh bạo nhất, bị mất hút vào những không tưởng oái oăm, chống lại với nền đạo lý ngàn đời, để lập một đạo lý ngược chiều không tốt đẹp gì hơn, và nền đạo lý đã vô tình hay hữu ý được đặt trên nền tảng lý thuyết đạo hạnh. Ông đã múa may với tư tưởng: tôi chịu đựng ông được đến chừng nào, ông, thì không phải cái gì ông cũng đã chịu đựng, chính thân ông, những mâu thuẫn của ông, ngạo mạn của ông, ông cũng đã không chịu nổi. Trí thông minh của ông, ngạo mạn của ông, đã làm ông thua trận, và, cũng vì ý chí ác độc của ông, mà con người tính bản thiện của ông bị vạ lây. Ông không những cứng cỏi đối với mình. Ông còn gián tiếp cứng cỏi với người khác, nhiều người khác. Là một thông minh cuối cùng của thế kỷ, ông đã muốn tuyên bố sự cáo chung của thế kỷ, và sự cáo chung của tri thức. Và ông đã ngã gục. Em-pê-đốc của chúng ta, Em-pê-đốc trong một gian buồng nghèo khổ tối tăm, Hôn-đéc-lanh của chúng ta, Van-Got của chúng ta, hãy nhìn lại những phong cảnh hùng vĩ lâm ly kia, những thành phố vương giả lớn kia. Giê-nơ, Vơ-ni-đơ, Tu-ranh, Mi-lăng, khi trời Sils Maria, trong sáng trên cao. Ta hãy cùng ông tưởng lại thời phục hưng, thời tiền Socrate, thế kỷ 17, bạn của ông ta, Linh mục Galiéni như ông nói. Văn hóa tinh tế nhất. Trên bờ của Đại vô văn hóa. Nhưng ngày hôm nay tôi càng sợ vô văn hóa. Nietzsche hãy lui lại đàng sau. Nietzsche, anh đã bị đụng. Điều đó quả là không chắc, nếu như không có gì thực cả. Nietzsche, hãy trở về đây. Kẻ trở về muôn thuở. Đừng đi mất. Đừng là người Đức. Đừng làm Đác-oanh, dầu có muốn. Đừng làm Nietzsche. Hãy là Nietzsche”[24].

 “Voici que nous ltri disons adieu, on au revoir, moins satisfaits d’avoir été avec lui que nous ne le pensions, inquiets, bien inquiets, en voyant cette tête, des plus intelligentes, des plus fines, des plus braves, se perdre dans des utopies funestes, prendre le contre-pied de la morale des siècles passés au nom d’une morale qui ne vant pas mieux et est seulement de sens contraire, et est fondée, qu’il le veuille on non, sur le darwinisme. Il jone avec la pensée: combien puis-je supporter; et il n’a pas pu tout supporter: tout y compris lui, y compris ses contradictions, y compris son orgueil. C’est son intelligence qui I’a perdu son orgueil, et homme bon, sa volonté de méchanceté. Il ne fut pas seulement dur envers lui. Indirectement il fut dur envers d’autre, beaucoup d’autres. Intelligence fin de siècle, il a voulu proclamer la fin du siècle et la fin des intellectuels. Et il a succombé. Notre Empédocle, Empédocle dans une pauvre chambre sombre, notre Holderlin, notre Van Gogh. Revoyons ces paysages idylliques-héroiques, ces grandes villes princières on colossales, Gènes, Venise, Turin, Milan, l’air de Sils Maria, la transparence dans la hauteur. Repensons avec lui à la Renaissance, aux anté-socratiques, au XVII ^é siècle, à son ami, comme il disait, l’Abbée Galiéni. La plus fine culture. Au bord de la Grande inculture. Mais aujourd’hui j’ai plus peur de l’inculture. Nietzsche, retourne en arrière. Nietzsche, pas un pas de plus. Tu risques de toucher. Nietzsche tu es touché. Ce n’était pas sur que si rien n’est vrai. Reviens, Nietzsche Eternel Retourneur. Ne sois pas parti. Ne sois pas Allemand. Ne sois pas malgré toi darwinier. Ne sois pas Nietzsche. Sois Nietzsche”.

J. Wahl, sách đã dẫn, tr. 161-162.

Xem tiếp kỳ 5: Karl Jasper với bóng dáng của siêu vượt

---

Nguồn: Lê Thành Trị. Hiện tượng luận về hiện sinh. Trung tâm học liệu – Bộ Văn hóa Giáo dục và Thanh niên, 1974. Phiên bản điện tử do triethoc.edu.vn thực hiện.