Trả lời câu hỏi: "Khai minh là gì?" (1784)

KỶ NIỆM 300 NĂM IMMANUEL KANT VÀ PHONG TRÀO KHAI MINH

----- o0o -----

TRẢ LỜI CÂU HỎI "KHAI MINH LÀ GÌ?"

IMMANUEL KANT (1724-1840)

Khai minh là việc con người thoát ra khỏi tình trạng vị thành niên tự mình chuốc lấy. Vị thành niên là tình trạng không có năng lực sử dụng giác tính (understanding) của chính mình, không cần đến sự chỉ dẫn của người khác. Tình trạng vị thành niên này là tự mình chuốc lấy khi nguyên nhân của nó không nằm ở sự thiếu năng lực tư duy mà ở sự thiếu quyết tâm và can đảm để sử dụng nó mà không cần đến sự chỉ dẫn của người khác. Sapere aude! [hãy dám biết!] Hãy can đảm sử dụng giác tính của chính bạn! Do đó là phương châm của Khai minh.

Chính vì sự lười biếng và hèn nhát mà một phần lớn nhân loại, sau khi tự nhiên đã giải phóng họ khỏi sự chỉ dẫn của người khác từ lâu (naturaliter maiorennes), vẫn sẵn lòng ở mãi trong tình trạng vị thành niên suốt đời, và điều đó khiến cho việc người khác tự đặt mình làm người giám hộ của họ trở nên dễ dàng. Thật thoải mái khi là một kẻ vị thành niên! Nếu tôi có một cuốn sách hiểu thay cho tôi, một cố vấn tinh thần có lương tâm thay cho tôi, một bác sĩ quyết định chế độ ăn uống cho tôi, và vân vân, tôi chẳng cần phải bận tâm gì cả. Tôi không cần phải suy nghĩ, miễn là tôi có thể trả tiền; những người khác sẽ sẵn lòng đảm nhận công việc phiền toái thay cho tôi. Phần lớn nhân loại (bao gồm cả toàn bộ phái đẹp) cho rằng bước tiến tới sự trưởng thành không chỉ phiền phức mà còn cực kỳ nguy hiểm, điều này sẽ sớm được nhận thấy bởi những người giám hộ đã tử tế đảm nhận việc giám sát họ; sau khi họ đã làm cho những con vật thuần hóa của mình câm lặng và cẩn thận ngăn không cho những sinh vật hiền lành này dám bước một bước mà không có chiếc xe đẩy mà họ đã giam cầm chúng, họ sau đó chỉ ra mối nguy hiểm đe dọa chúng nếu chúng cố gắng tự đi một mình. Thực ra, nguy hiểm này không lớn đến vậy, vì qua một vài lần ngã, cuối cùng chúng sẽ học được cách đi; nhưng một ví dụ như vậy khiến chúng trở nên nhút nhát và thường làm chúng sợ hãi, không dám thử lần nào nữa.

Do đó, rất khó để bất kỳ cá nhân nào tự thoát khỏi tình trạng vị thành niên đã trở nên gần như là bản tính của anh ta. Anh ta thậm chí còn trở nên yêu thích nó và thực sự không thể sử dụng giác tínhcủa chính mình trong thời điểm hiện tại, bởi vì anh ta chưa bao giờ được phép thử làm điều đó. Các quy tắc và công thức, những công cụ máy móc của việc sử dụng hợp lý, hay đúng hơn là lạm dụng, các năng lực tự nhiên của anh ta, là quả cầu và xiềng xích của một tình trạng thiếu trưởng thành vĩnh viễn. Và bất cứ ai ném chúng đi cũng sẽ chỉ nhảy một cách không chắc chắn qua cái rãnh hẹp nhất, vì anh ta sẽ không quen với sự chuyển động tự do như vậy. Do đó, chỉ có một số ít người đã thành công, bằng cách tự trau dồi tinh thần của mình, trong việc thoát khỏi tình trạng vị thành niên và vẫn bước đi một cách tự tin.

Nhưng việc một công chúng tự khai minh chính mình là điều có thể xảy ra hơn; thực tế, điều này gần như là không thể tránh khỏi, nếu họ được tự do. Bởi vì sẽ luôn có một số người suy nghĩ độc lập, ngay cả trong số những người giám hộ đã được xác lập của đám đông, những người, sau khi tự mình thoát khỏi ách của tình trạng vị thành niên, sẽ truyền bá tinh thần đánh giá hợp lý giá trị của bản thân và sự kêu gọi mỗi cá nhân hãy tự mình suy nghĩ. Điều cần lưu ý ở đây là công chúng, trước đây bị những người giám hộ đặt vào dưới ách này, sau đó có thể tự buộc chính những người giám hộ phải ở dưới cái ách đó, nếu công chúng bị kích động đúng mức bởi một số người giám hộ của mình,tức những người không có khả năng khai minh; việc gieo rắc định kiến có hại đến mức cuối cùng chúng sẽ trả thù chính những người, hoặc tổ tiên của họ, là tác giả của chúng. Do đó, công chúng chỉ có thể đạt được sự khai minh một cách từ từ. Một cuộc cách mạng có thể dẫn đến sự sụp đổ của chế độ chuyên chế cá nhân và của sự áp bức tham lam hoặc độc tài, nhưng không bao giờ dẫn đến một cuộc cải cách thực sự trong cách suy nghĩ; thay vào đó, những định kiến mới sẽ phục vụ cũng tốt như những định kiến cũ để kìm hãm đám đông không suy nghĩ.

Tuy nhiên, để đạt được sự khai minh này, không cần gì khác ngoài tự do, và quả thật đó là hình thức ít gây hại nhất trong tất cả những gì có thể được gọi là tự do: cụ thể là, tự do sử dụng lý tính của mình một cách công khai trong mọi vấn đề. Nhưng tôi nghe thấy từ khắp nơi tiếng kêu: Đừng tranh luận! Viên sĩ quan nói: Đừng tranh luận mà hãy tập luyện! Viên chức thuế vụ: Đừng tranh luận mà hãy nộp thuế! Giáo sĩ: Đừng tranh luận mà hãy tin! (Chỉ có một nhà cai trị trên thế giới nói: Cứ tranh luận bao nhiêu tùy thích và về bất cứ điều gì anh muốn, nhưng hãy tuân lệnh!). Ở khắp mọi nơi đều có những hạn chế đối với tự do. Nhưng loại hạn chế nào cản trở sự khai minh, và loại nào không cản trở mà thậm chí còn thúc đẩy nó? – Tôi trả lời: Việc sử dụng công khai lý tính của của mình phải luôn được tự do, và chỉ có điều này mới có thể mang lại sự khai minh cho con người; nhưng việc sử dụng lý tính của mình trong phạm vi riêng tư có thể thường xuyên bị hạn chế rất nhiều mà không đặc biệt cản trở sự tiến bộ của khai minh. Nhưng khi nói đến việc sử dụng công khai lý tính của chính mình, tôi hiểu đó là việc sử dụng mà ta thực hiện với tư cách là một học giả trước toàn thể công chúng của thế giới độc giả. Còn việc tôi gọi là sử dụng lý tính trong phạm vi riêng tư là việc sử dụng mà ta có thể thực hiện trong một vị trí hoặc chức vụ dân sự nhất định được giao phó. Hiện nay, đối với nhiều công việc được tiến hành vì lợi ích của một khối thịnh vượng chung, cần có một cơ chế nhất định, theo đó một số thành viên của khối thịnh vượng chung phải hành xử một cách hoàn toàn thụ động, để được chính phủ chỉ đạo, thông qua sự đồng thuận khéo léo, hướng tới các mục đích công cộng (hoặc ít nhất là ngăn chặn việc phá hủy các mục đích đó). Ở đây, chắc chắn không được phép tranh luận; thay vào đó, người ta phải tuân lệnh. Nhưng trong chừng mực mà bộ phận này của cỗ máy cũng tự coi mình là thành viên của toàn thể cộng đồng thịnh vượng, thậm chí của xã hội công dân thế giới, và do đó với tư cách là một học giả, người thông qua các tác phẩm của mình đề cập đến công chúng theo đúng nghĩa của từ này, anh ta chắc chắn có thể tranh luận mà không làm tổn hại đến các công việc được giao cho mình với tư cách là một thành viên thụ động. Vì vậy, sẽ là tai hại nếu một sĩ quan, khi nhận lệnh từ thượng cấp, lại muốn công khai tham gia vào việc lý luận tinh tế về tính phù hợp hoặc hữu ích của mệnh lệnh trong khi đang làm nhiệm vụ; anh ta phải phục tùng quân lệnh. Nhưng sẽ là không công bằng nếu ngăn cản anh ta, với tư cách là một học giả, đưa ra nhận xét về những sai sót trong quân đội và trình bày chúng trước công chúng để đánh giá. Một công dân không thể từ chối nộp các khoản thuế được áp cho mình;việc chỉ trích thiếu tôn trọng về những khoản thuế như vậy khi đến lúc phải nộp thậm chí có thể bị trừng phạt như một vụ gây rối (điều này có thể dẫn đến sự bất tuân phục nói chung). Tuy nhiên, cũng chính công dân đó không hành động trái với bổn phận công dân khi, với tư cách là một học giả, anh ta công khai bày tỏ suy nghĩ của mình về sự không phù hợp hoặc thậm chí bất công của những sắc lệnh như vậy. Cũng vậy, một giáo sĩ có nghĩa vụ phải truyền đạt bài giảng của mình cho các học viên trong lớp giáo lý và cho cộng đồng tôn giáo của mình phù hợp với tín điều của nhà thờ mà ông phục vụ, vì ông đã được nhà thờ tuyển dụng với điều kiện đó. Nhưng với tư cách là một học giả, ông toàn quyền tự do và thậm chí được kêu gọi truyền đạt cho công chúng tất cả những suy nghĩ đã được xem xét kỹ lưỡng và có thiện ý của mình về những điều sai lầm trong tín điều đó và những đề xuất của ông cho một sự sắp xếp tốt hơn của cơ quan tôn giáo và giáo hội. Và không có gì trong điều này có thể trở thành gánh nặng cho lương tâm của ông. Vì những gì ông giảng dạy do chức vụ của mình khi thực hiện công việc của nhà thờ, ông trình bày như một điều mà ông không có quyền tự do giảng dạy theo cách ông cho là tốt nhất, mà là điều ông được bổ nhiệm để truyền đạt theo quy định và nhân danh người khác. Ông ta sẽ nói: Nhà thờ chúng ta dạy điều này hay điều kia; đây là những luận cứ mà nó sử dụng. Sau đó, ông rút ra tất cả các cách sử dụng thực tế cho cộng đồng tôn giáo của mình từ các giáo lý mà bản thân ông không hoàn toàn tin tưởng, nhưng ông vẫn có thể đảm nhận việc truyền đạt bởi vì vẫn có khả năng chân lý ẩn chứa trong đó, và trong mọi trường hợp, ít nhất không có gì mâu thuẫn với tôn giáo nội tâm trong những giáo lý đó. Bởi vì nếu ông tin rằng mình đã nhận thấy có sự mâu thuẫn trong các giáo lý ấy, ông không thể theo lương tâm mà tiếp tục giữ chức vụ của mình; ông sẽ phải từ chức. Như vậy, việc sử dụng lý tính của một giảng viên được bổ nhiệm trước cộng đồng tôn giáo của mình chỉ đơn thuần là sử dụng riêng tư; bởi vì một cộng đồng tôn giáo, dù có thể là một tập thể lớn đến đâu, vẫn chỉ là một cuộc họp mặt trong phạm vi gia đình; và đối với nó, ông ta, với tư cách là một giáo sĩ, không được và không thể tự do, vì ông đang thực hiện nhiệm vụ người khác giao cho. Mặt khác, với tư cách là một học giả, người thông qua các tác phẩm của mình nói với công chúng theo nghĩa chặt chẽ, tức là thế giới – do đó một giáo sĩ trong việc sử dụng công khai lý tính của mình – ông ta được hưởng quyền tự do không hạn chế để sử dụng lý tính của chính mình và nói với tư cách cá nhân. Vì việc những người giám hộ của dân chúng (trong các vấn đề tâm linh) lại chính là những người chưa trưởng thành là một sự phi lý, và tình trạng phi lý này dẫn đến bao điều phi lý khác. Nhưng liệu một hội đồng các giáo sĩ, chẳng hạn như một công đồng giáo hội [an ecclesiastical synod] hoặc một hội đồng giáo hội địa phương [classis] đáng kính (như nó tự gọi mình ở Hà Lan), có nên được phép tự ràng buộc mình bằng lời thề với một tín điều bất biến nào đó, nhằm thực hiện một sự giám hộ không ngừng đối với từng thành viên của mình và thông qua họ đối với dân chúng, và thậm chí duy trì điều này mãi mãi không? Tôi xin thưa điều này là hoàn toàn không thể. Một hợp đồng như vậy, nhằm mục đích ngăn chặn vĩnh viễn mọi tiến trình khai minh tiếp theo của nhân loại, là hoàn toàn vô hiệu và không có giá trị, ngay cả khi nó được phê chuẩn bởi quyền lực tối cao, bởi các hội nghị của đếchế và bởi những hiệp ước hòa bình long trọng nhất. Một thời đại không thể tự ràng buộc mình, và mưu đồ đặt thế hệ tiếp theo, vào một tình trạng mà nó không thể mở rộng nhận thức của mình (đặc biệt là trong những vấn đề cấp bách), thanh lọc chúng khỏi những sai lầm, và nói chung là tiến xa hơn nữa trong sự khai minh. Đây sẽ là một tội ác chống lại bản tính con người, mà thiên chức ban đầu chính là nằm ở sự tiến bộ như vậy; và do đó các thế hệ sau hoàn toàn có quyền bác bỏ những quyết định như vậy vì chúng không có thẩm quyền và vi phạm các giá trị thiêng liêng [made sacrilegiously]. Viên đá thử của bất cứ điều gì có thể được quyết định là luật pháp cho một dân tộc nằm ở câu hỏi: liệu dân tộc đó có thể áp đặt một luật như vậy cho chính mình không. Giờ đây, điều này quả thật có thể khả thi trong một khoảng thời gian ngắn xác định, như thể để chờ đợi một điều tốt đẹp hơn, nhằm thiết lập một trật tự nhất định; trong thời gian đó, mỗi công dân, đặc biệt là giáosĩ, sẽ được tự do, với tư cách là một học giả, công khai đưa ra nhận xét của mình, tức là thông qua các tác phẩm viết, về những khiếm khuyết trong thể chế hiện tại; trong khi đó, trật tự được thiết lập sẽ tồn tại cho đến khi sự thức nhận [insight] của công chúng về bản chất của những vấn đề này trở nên phổ biến và được xác nhận đến mức, bằng sự thống nhất tiếng nói của họ (dù không phải tất cả), có thể đệ trình một đề xuất lên bệ rồng, để nhận được sự bảo trợ cho những cộng đồng tôn giáo nào đã, có lẽ phù hợp với quan niệm của họ về một sự hiểu biết sâu sắc hơn, đồng ý với một thể chế tôn giáo đã được thay đổi, nhưng không cản trở những người muốn chấp nhận thể chế cũ. Nhưng việc đồng ý, dù chỉ trong một đời người, với một hiến pháp tôn giáo vĩnh viễn không được ai công khai nghi ngờ, và do đó, như thể vô hiệu hóa một khoảng thời gian trong tiến trình của nhân loại hướng tới sự cải thiện và làm cho nó trở nên vô ích và do đó có hại cho hậu thế, là hoàn toàn không thể chấp nhận được. Thật vậy, một người có thể, đối với bản thân mình và thậm chí chỉ trong một thời gian, trì hoãn sự khai minh về những điều mà anh ta có trách nhiệm phải biết; nhưng việc từ bỏ sự khai minh, dù cho bản thân mình hay đặc biệt hơn là cho hậu thế, là vi phạm quyền thiêng liêng của nhân loại và chà đạp lên nó. Nhưng điều mà một dân tộc không bao giờ được quyết định cho chính mình, thì một vị quân vương càng không được quyết định cho dân tộc đó; bởi vì thẩm quyền lập pháp của ông ta chính xác dựa trên việc ông ta hợp nhất ý chí tập thể của nhân dân trong ý chí của mình. Miễn là ông ta đảm bảo rằng bất kỳ sự cải thiện thực sự hay được cho là như vậy đều phù hợp với trật tự dân sự, ông ta có thể để mặc thần dân của mình làm những gì họ thấy cần thiết cho sự cứu rỗi của họ; đó không phải là mối quan tâm của ông ta, nhưng chắc chắn là mối quan tâm của ông ta để ngăn chặn bất kỳ ai trong số họ dùng vũ lực cản trở những người khác làm việc hết khả năng của mình để xác định và thúc đẩy sự cứu rỗi của họ. Ông ta thậm chí còn làm tổn hại đến uy quyền của mình nếu can thiệp vào những vấn đề này bằng cách đặt dưới sự kiểm duyệt chính thức những tác phẩm mà thần dân viết nhằm sáng tỏ sự thức nhận của họ, cũng như nếu ông ta làm điều này từ sự hiểu biết tối cao của chính mình, trong trường hợp này ông ta tự đặt mình vào tình thế bị chỉ trích Caesar non est super grammaticos [Hoàng đế không đứng trên các nhà ngữ pháp học], nhưng còn tệ hơn nữa nếu ông ta hạ thấp quyền lực tối cao của mình đến mức ủng hộ sự chuyên chế tinh thần của một số kẻ bạo chúa trong nhà nước của ông ta chống lại phần còn lại của thần dân.

Nếu bây giờ được hỏi liệu chúng ta hiện có đang sống trong một thời đại đã được khai minhchưa, câu trả lời là: Chưa, nhưng chúng ta đang sống trong một thời đại của sự khai minh. Trong tình hình hiện nay, còn cần phải có thêm rất nhiều điều để con người nói chung có thể ở vào vị thế, hoặc thậm chí có thể được đưa vào vị thế, sử dụng giác tính của chính mình một cách tự tin và hiệu quả trong các vấn đề tôn giáo, mà không cần sự hướng dẫn của người khác. Nhưng chúng ta đã có những dấu hiệu rõ ràng rằng lĩnh vực này hiện đang được mở ra để họ tự do làm việc theo hướng này và những trở ngại đối với sự khai minh phổ quát hay đối với việc nhân loại thoát khỏi tình trạng vị thành niên tự chuốc lấy của mình đang dần trở nên ít hơn. Về mặt này, thời đại này là thời đại của sự khai minh hay thế kỷ của Frederick.

Một vị quân vương không ngần ngại tuyên bố rằng ông coi nghĩa vụ của mình là không áp đặt bất cứ điều gì lên con người trong các vấn đề tôn giáo mà để họ có toàn quyền tự do, vì thế thậm chí còn từ chối nhận danh hiệu cao ngạo là khoan dung, là người đã tự mình khai minh cho mình và xứng đáng được thế giới biết ơn và hậu thế ca ngợi như là người đầu tiên giải phóng nhân loại khỏi tình trạng chưa trưởng thành, ít nhất là từ phía chính quyền, và để mỗi người tự do sử dụng lý tínhcủa mình trong mọi vấn đề về lương tâm. Dưới sự cai trị của ông, các giáo sĩ đáng kính, bất kể nhiệm vụ chính thức của họ, có thể tự do và công khai, với tư cách học giả, trình bày trước thế giới để xem xét những phán đoán và hiểu biết sâu sắc của họ, dù có đôi chỗ đi chệch khỏi tín điều được chấp nhận; và quyền tự do này thậm chí còn lớn hơn đối với bất cứ ai không bị ràng buộc bởi bất cứ nghĩa vụ chính thức nào. Tinh thần tự do này cũng đang lan rộng ra bên ngoài, ngay cả khi nó phải đấu tranh với những trở ngại bên ngoài của một chính quyền tự hiểu sai về mình. Bởi vì nó tỏa sáng như một tấm gương cho một chính quyền như vậy thấy rằng trong tự do không có lý do nhỏ nhất nào để lo lắng về sự hòa hợp công cộng và sự thống nhất của khối thịnh vượng chung. Con người dần dần tự mình thoát khỏi tình trạng man rợ nếu người ta không cố tình tìm cách giữ họ trong đó.

Tôi đã đặt trọng tâm của sự khai minh, của việc con người thoát khỏi tình trạng vị thành niên tự mình chuốt lấy, chủ yếu trong các vấn đề tôn giáo bởi vì những người cai trị của chúng ta không có lợi ích gì trong việc đóng vai trò người giám hộ đối với thần dân của họ liên quan đến nghệ thuật và khoa học, và cũng bởi vì tình trạng vị thành niên đó, vốn có hại nhất, cũng là điều đáng hổ thẹn nhất. Nhưng cách suy nghĩ của một nguyên thủ quốc gia ủng hộ điều thứ nhất còn đi xa hơn và thấy rằng ngay cả đối với việc lập pháp của mình, không có nguy hiểm gì trong việc cho phép thần dân của mình sử dụng công khai lý tính của chính họ và công bố cho thế giới những suy nghĩ của họ về cách thức xây dựng luật pháp tốt hơn, thậm chí với những phê bình thẳng thắn về những gì đã được ban hành; chúng ta có một ví dụ sáng ngời về điều này, trong đó chưa có vị quân vương nào vượt qua được người mà chúng ta tôn vinh.

Nhưng chỉ có người đã được khai minh, không sợ hãi trước những bóng ma, đồng thời có một đội quân kỷ luật và đông đảo sẵn sàng bảo đảm hòa bình công cộng, mới có thể nói điều mà một nhà nước tự do có thể không dám nói: Hãy tranh luận nhiều như các ngươi muốn và về bất cứ điều gì các ngươi muốn; chỉ cần tuân lệnh! Ở đây một tiến trình kỳ lạ, bất ngờ được hé lộ trong các vấn đề của con người, như cũng xảy ra ở nơi khác nếu được xem xét trên quy mô lớn, nơi hầu hết mọi thứ đều nghịch lý. Một mức độ tự do dân sự cao hơn dường như có lợi cho tự do tinh thần của một dân tộc nhưng lại đặt ra những rào cản không thể vượt qua đối với nó; mặt khác, một mức độ tự do dân sự thấp hơn lại tạo ra không gian cho tự do tinh thần mở rộng hết khả năng của nó. Vì vậy, khi tự nhiên đã bóc tách, từ dưới lớp vỏ cứng đó, hạt giống mà nó chăm sóc một cách dịu dàng nhất, cụ thể là khuynh hướng và sự kêu gọi tư duy tự do, thì cái sau dần dần tác động ngược lại lên tâm thức của người dân (do đó dần dần trở nên có khả năng tự do trong hành động) và cuối cùng thậm chí tác động đến các nguyên tắc của chính quyền, vốn thấy có lợi cho chính mình khi đối xử với con người, người giờ đây hơn cả một cỗ máy, theo đúng phẩm giá của họ.

Königsberg ở Phổ, ngày 30 tháng 9 năm 1784

Đinh Hồng Phúc dịch

Nguồn: Immanuel Kant. Practical Philosophy, Cambridge University Press, translated and edited by Mary J. Gregor, 1996.