Các Mác

CÁC MÁC

(Sơ lược tiểu sử,

kèm theo sự trình bày chủ nghĩa Mác)[1]

VLADIMIR ILYICH LENIN (1820-1924)

V. I. Lê-nin. Toàn tập, tập 26. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 51-111. | Bản tiếng Anh: Karl Marx - A Brief Biographical Sketch With an Exposition of Marxism

 Lời tựa

Bài viết về Các Mác, hiện nay in thành sách riêng, tôi viết năm 1913 (tôi nhớ đại khái như thế) cho cuốn từ điển Gra-nát. Cuối bài, tôi có viết một bản mục lục khá tỉ mỉ những sách viết về Mác, trong đó, phần lớn kê các tác phẩm viết bằng tiếng nước ngoài. Sách này không in bản mục lục đó. Ngoài ra, các biên tập viên cuốn từ điển, về phía họ, vì sợ bị kiểm duyệt, nên đã bỏ đi phần cuối bài trình bày về sách lược cách mạng của Mác. Tiếc thay, ở đây, tôi không thể viết lại đoạn ấy được, vì bản nháp còn nằm đâu đó trong các giấy tờ của tôi để ở Cra-cốp hay ở Thuỵ-sĩ. Tôi chỉ nhớ rằng ở phần cuối này của bài, tôi nhân tiện dẫn ra một đoạn trong bức thư của Mác viết cho Ăng-ghen đề ngày 16. IV.1856, trong đó Mác đã viết: "ở Đức, toàn bộ vấn đề phụ thuộc vào khả năng tái diễn lại cuộc chiến tranh nông dân để ủng hộ cuộc cách mạng vô sản. Như vậy mọi việc sẽ tốt"[2]. Đấy là điều mà từ năm 1905 những người men-sê-vích ở nước ta đã không hiểu và đến bây giờ, họ đã đi đến chỗ phản bội hoàn toàn sự nghiệp chủ nghĩa xã hội và chạy sang phe giai cấp tư sản.

 N. Lê-nin

 Mát-xcơ-va, 14. V.1918.

Các Mác sinh ngày 5 tháng Năm 1818, theo lịch mới ở Tơ-ri-ơ (miền Ranh nước Phổ). Cha là luật sư người Do-thái, đến năm 1824 thì theo đạo Tin lành. Gia đình ông phong lưu, có học thức, nhưng không phải là gia đình cách mạng. Sau khi tốt nghiệp trường trung học ở Tơ-ri-ơ, Mác vào học Trường đại học tổng hợp Bon rồi học ở Trường đại học tổng hợp Béc-lanh; ở đây, ông học luật và nhất là sử và triết học. Năm 1841, ông học xong và trình bày luận án tiến sĩ về triết học Ê-pi-quya. Hồi đó, với những quan điểm của ông, ông còn là một người duy tâm thuộc phái Hê-ghen. Ở Béc-lanh, ông gia nhập "phái Hê-ghen cánh tả" (trong đó có Bru-nô Bau-ơ và nhiều người khác), là phái tìm cách rút từ triết học Hê-ghen ra những kết luận vô thần và cách mạng.

Tốt nghiệp đại học, Mác đến ngụ ở Bon với ý định xin một chân giáo sư ở đó. Nhưng chính sách phản động của chính phủ hồi đó buộc ông phải bỏ ý định làm nghề giáo sư đại học, chính phủ đó đã cách chức giáo sư của Lút-vích Phơ-bách năm 1832, năm 1836, lại từ chối không cho Phơ-bách vào dạy ở trường đại học và năm 1841, cấm giáo sư trẻ tuổi Bru-nô Bau-ơ giảng ở Bon. Hồi đó, tư tưởng của phái Hê-ghen cánh tả phát triển rất nhanh chóng ở Đức. Lút-vích Phơ-bách, đặc biệt là từ năm 1836, bắt đầu phê phán thần học và hướng về chủ nghĩa duy vật; đến năm 1841, chủ nghĩa duy vật đã hoàn toàn chinh phục ông ("Bản chất của Cơ-đốc giáo"); năm 1843, tác phẩm "Những nguyên lý cơ bản của triết học về tương lai" của ông được xuất bản. Về sau, khi viết về những tác phẩm này của Phơ-bách, Ăng-ghen có nói: "Phải cảm thấy tác dụng giải phóng" của những tác phẩm ấy. "Chúng tôi" (nghĩa là phái Hê-ghen cánh tả, kể cả Mác) "lập tức trở thành những người theo Phơ-bách"[3]. Hồi đó, phái tư sản cấp tiến ở vùng sông Ranh, tức là phái có những điểm gần giống với phái Hê-ghen cánh tả, đã sáng lập ở Cô-lô-nhơ tờ báo đối lập, tờ "Báo sông Ranh" (xuất bản từ ngày 1 tháng Giêng 1842). Mác và Bru-nô Bau-ơ được mời làm cộng tác viên chính và đến tháng Mười 1842 thì Mác trở thành chủ bút; lúc đó, ông rời Bon đến ở Cô-lô-nhơ. Dưới sự lãnh đạo của Mác, xu hướng  dân chủ cách mạng của  tờ báo ngày càng rõ ràng hơn, và chính phủ, sau khi đã bắt tờ báo phải theo chế độ kiểm duyệt hai lần, rồi ba lần và ngày 1 tháng Giêng 1843 thì quyết định đình bản hoàn toàn. Lúc đó, Mác buộc phải rút lui không làm chủ bút nữa, nhưng điều đó cũng không cứu vãn được tờ báo; đến tháng Ba 1843, tờ báo bị cấm hẳn. Trong số những bài  quan trọng nhất mà Mác viết trên  "Báo sông Ranh", ngoài những bài kể sau này (xem Mục lục sách tham khảo)[4], Ăng-ghen còn chỉ ra một bài nói về tình cảnh của những nông dân trồng nho ở thung lũng sông Mô-den[5] nữa. Hoạt động báo chí đã làm cho Mác thấy rằng sự hiểu biết của mình về môn kinh tế chính trị còn thiếu sót, nên ông bắt đầu chăm chú nghiên cứu môn ấy.

Năm 1843, Mác kết hôn với Giên-ni phôn Ve-xtơ-pha-len ở Crây-txơ-nách. Giên-ni là bạn hồi nhỏ và đã đính hôn với ông từ khi ông còn là sinh viên. Vợ ông xuất thân trong một gia đình quý tộc phản động ở Phổ. Anh cả của Giên-ni phôn Ve-xtơ-pha-len làm bộ trưởng Bộ nội vụ Phổ vào một trong những thời kỳ phản động nhất: thời kỳ từ 1850 đến 1858. Mùa thu 1843, Mác đến Pa-ri để xuất bản ở nước ngoài một tạp chí cấp tiến, cùng với Ác-nôn Ru-ghê (1802-1880; một người thuộc phái Hê-ghen cánh tả, bị cầm tù từ 1825 đến 1830, sau năm 1848, sống lưu vong ở nước ngoài; và sau 1866-1870 thì ủng hộ Bi-xmác). Tờ tạp chí lấy tên là "Niên giám Pháp-Đức" ấy chỉ ra được số đầu. Vì việc bí mật phát hành tờ báo về Đức gặp nhiều khó khăn và vì bất đồng ý kiến với Ru-ghê nên tờ tạp chí phải ngừng xuất bản. Trong những bài viết trên tạp chí này, Mác đã tỏ ra là một nhà cách mạng, chủ trương "phê bình gắt gao tất cả những cái hiện có" và nhất là "phê bình bằng vũ khí"[6], và chủ trương kêu gọi quần chúng và giai cấp vô sản.

Tháng Chín 1844, Phri-đrích Ăng-ghen đến Pa-ri vài hôm và từ đó đã trở thành bạn thân nhất của Mác. Cả hai ông đều  tham gia hết sức hăng hái vào sinh hoạt đang sôi sục của những nhóm cách mạng lúc bấy giờ ở Pa-ri (học thuyết của Pru-đông hồi đó có một tầm quan trọng đặc biệt, và Mác đã kiên quyết bác bỏ học thuyết đó trong tác phẩm của mình: "Sự khốn cùng của triết học", xuất bản năm 1847), và trong khi đấu tranh quyết liệt chống mọi thứ học thuyết của chủ nghĩa xã hội tiểu tư sản, hai ông đã sáng lập ra lý luận và sách lược của chủ nghĩa xã hội vô sản cách mạng, hay là chủ nghĩa cộng sản (chủ nghĩa Mác). Xem những tác phẩm của Mác hồi đó, 1844-1848, kể trong: Mục lục sách tham khảo. Năm 1845, theo lời yêu cầu của chính phủ Phổ, Mác bị trục xuất khỏi Pa-ri, vì bị coi là một nhà cách mạng nguy hiểm. Ông sang Bruy-xen. Mùa xuân 1847, Mác và Ăng-ghen gia nhập hội tuyên truyền bí mật "Đồng minh những người cộng sản", đã có những đóng góp xuất sắc cho Đại hội II của Đồng minh (họp ở Luân-đôn, tháng Mười một 1847) và được sự uỷ nhiệm của đại hội, hai ông thảo bản tuyên ngôn nổi tiếng "Tuyên ngôn của Đảng cộng sản", xuất bản vào tháng Hai 1848. Tác phẩm này trình bày một cách  hết sức sáng sủa và rõ ràng thế giới quan mới, chủ nghĩa duy vật triệt để - chủ nghĩa duy vật này bao quát cả lĩnh vực sinh hoạt xã hội, - phép biện chứng với tư cách là học thuyết toàn diện nhất và sâu sắc nhất về sự phát triển, lý luận đấu  tranh giai cấp và vai trò cách  mạng – trong lịch sử toàn thế giới – của giai cấp vô sản, tức là giai cấp sáng tạo ra một xã hội mới, xã hội cộng sản.

Khi cách mạng tháng Hai 1848 bùng nổ[7], Mác bị trục xuất khỏi Bỉ. Ông trở về Pa-ri, rồi sau cách mạng tháng Ba[8], ông lại rời Pa-ri, trở về Đức, cụ thể là về Cô-lô-nhơ. Ở đấy, từ ngày 1 tháng Sáu 1848 đến ngày 19 tháng Năm 1849, "Báo sông Ranh mới" được xuất bản, do ông làm chủ bút. Quá trình những sự biến cách mạng từ 1848 đến 1849 và sau đó, tất cả những phong trào vô sản và dân chủ ở tất cả các nước trên thế giới, đã chứng thực một cách rực rỡ lý luận mới đó. Phe phản cách mạng vừa chiến thắng liền đưa Mác ra toà (9 tháng Hai 1849, ông được xử trắng án), rồi trục xuất ông ra khỏi Đức (ngày 16 tháng Năm 1849). Thoạt tiên, ông lại đến Pa-ri, cả ở đấy, sau cuộc biểu tình ngày 13 tháng Sáu 1849[9], ông lại bị trục xuất, rồi ông sang ở hẳn Luân-đôn cho đến khi qua đời.

Hoàn cảnh của cuộc đời lưu vong, được bộc lộ hết sức rõ ràng qua thư từ trao đổi giữa Mác và Ăng-ghen (xuất bản năm 1913)[10], vô cùng chật vật. Mác và gia đình ông đã bị cảnh túng quẫn thẳng tay giày vò; nếu không được sự giúp đỡ thường xuyên và hết lòng hết dạ của Ăng-ghen về mặt tài chính thì không những Mác không thể viết xong bộ "Tư bản", mà chắc chắn còn ngã quỵ trong cảnh cùng khốn nữa. Ngoài ra, những học thuyết và trào lưu thịnh hành nhất của chủ nghĩa xã hội tiểu tư sản, của chủ nghĩa xã hội phi vô sản nói chung, buộc Mác phải thường xuyên tiến hành một cuộc đấu tranh quyết liệt, đôi khi phải chống đỡ những đòn công kích cá nhân dữ dội nhất và ngu xuẩn nhất ("Herr Vogt"[11]). Xa lánh các nhóm kiều dân, Mác phát triển lý luận duy vật của ông trong một loạt tác phẩm sử học (xem Mục lục sách tham khảo), ra sức nghiên cứu môn kinh tế chính trị. Mác đã cách mạng hoá môn khoa học này (xem học thuyết của Mác nói ở sau) trong những tác phẩm "Góp phần phê phán kinh tế chính trị học" (1859) và "Tư bản" (quyển I. 1867).

Thời kỳ phục hưng của các phong trào dân chủ, vào cuối những năm 50 và trong những năm 60, đã làm cho Mác trở lại hoạt động thực tiễn. Năm 1864 (ngày 28 tháng Chín), Quốc tế I nổi tiếng, tức "Hội liên hiệp công nhân quốc tế", được thành lập ở Luân-đôn. Mác là linh hồn của tổ chức này, là tác giả bài "Lời kêu gọi"[12] đầu tiên và một số lớn nghị quyết, tuyên bố và tuyên ngôn. Trong khi thống nhất phong trào công nhân các nước, trong khi tìm cách hướng mọi hình thức khác nhau của chủ nghĩa xã hội phi vô sản, tiền mác-xít (Mát-di-ni, Pru-đông, Ba-cu-nin, phong trào công liên tự do chủ nghĩa Anh, những thiên hướng hữu khuynh của phái Lát-xan ở Đức, v. v.) vào con đường hoạt động chung, trong khi đấu tranh chống những lý luận của tất cả các phái và trường phái ấy, Mác đã rèn đúc được một sách lược duy nhất cho cuộc đấu tranh vô sản của giai cấp công nhân các nước. Sau thất bại của Công xã Pa-ri (1871) mà Mác đã dùng quan điểm cách mạng để đánh giá một cách rất sâu sắc, đúng đắn, xuất sắc và có tác dụng tích cực (trong cuốn "Nội chiến ở Pháp" 1871), và sau khi phái Ba-cu-nin gây chia rẽ trong Quốc tế thì Quốc tế không thể tồn tại ở châu Âu được nữa. Sau đại hội năm 1872 họp ở La Hay, đề nghị của Mác là chuyển trụ sở Hội đồng trung ương của Quốc tế sang Niu-oóc, được chấp nhận. Quốc tế I đã hoàn thành vai trò lịch sử của nó và nhường chỗ cho một thời kỳ phát triển vô cùng lớn mạnh hơn trước của phong trào công nhân tất cả các nước trên thế giới, thời kỳ mà phong trào công nhân phát triển về bề rộng, thời kỳ thành lập nhiều đảng công nhân xã hội chủ nghĩa có tính chất quần chúng trong từng quốc gia dân tộc.

Hoạt động khẩn trương của Mác trong Quốc tế và những công tác nghiên cứu lý luận còn khẩn trương hơn nhiều của ông đã làm cho sức khoẻ của ông bị suy yếu hẳn đi. Ông tiếp tục cải tạo môn kinh tế chính trị và viết phần cuối bộ "Tư bản" trên cơ sở gom góp rất nhiều tài liệu mới và học thêm nhiều thứ tiếng (tiếng Nga chẳng hạn), nhưng bệnh tật không để cho ông viết xong bộ "Tư bản".

Ngày 2 tháng Chạp 1881, vợ ông từ trần; ngày 14 tháng Ba năm 1883, ông yên giấc nghìn thu trên chiếc ghế bành. Ông được an táng tại nghĩa trang Hai-ghết ở Luân-đôn, nơi đã an táng vợ ông. Trong số các con cái của Mác, có mấy người đã chết yểu ở Luân-đôn, khi gia đình ông sống nheo nhóc trong cảnh rất khốn đốn. Ba người con gái của Mác đều kết hôn với những người xã hội chủ nghĩa Anh và Pháp; ba người con gái này là Ê-lê-ô-nô-ra Ê-vê-linh, Lô-ra-la-phác-gơ và Giên-ni Lông-ghê. Con trai Lông-ghê là đảng viên Đảng xã hội chủ nghĩa Pháp.