Hiện tượng học Tinh thần. Lời dẫn nhập. Chú giải 2.1. "Cái tuyệt đối"

HIỆN TƯỢNG HỌC TINH THẦN - MỤC LỤC

TOÁT YẾU VÀ CHÚ GIẢI DẪN NHẬP (§§73-89)

--------o0o-------

LỜI DẪN NHẬP

CHÚ GIẢI DẪN NHẬP (§§73-89)

BÙI VĂN NAM SƠN

Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Hiện tượng học tinh thần. Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải. Nxb. Văn học, Hà Nội, 2006. | Phiên bản điện tử đăng trên triethoc.edu.vn có sự cho phép của dịch giả.

2. “LỜI DẪN NHẬP” (§§73-89): BIỆN CHỨNG CỦA NHẬN THỨC

“Lời dẫn nhập” được viết trước nhưng lại được đặt sau “Lời Tựa” (như đã biết, “Lời Tựa” được viết sau khi hoàn tất tác phẩm) và thường được xem là phần dành riêng cho tác phẩm này. “Lời dẫn nhập” có nhiệm vụ riêng: - phê phán quan điểm nhận thức luận của Kant và của phái duy nghiệm, và, - biện minh cho quan điểm của Hegel về: Khoa học vận hành như thế nào? Và, trong chừng mực nào, HTHTT có tính khoa học?

Tuy nhiên, như ta sẽ thấy, “Lời Tựa” và “Lời dẫn nhập” bổ sung cho nhau và cả hai giúp ta có được các nhận thức cơ bản về tác phẩm thông qua việc tìm hiểu sơ bộ các khái niệm và các luận điểm then chốt. Ở “Lời Tựa”, ta đã làm quen với các khái niệm: chủ thể, bản thể, mệnh đề tư biện, sự phủ định nhất định, hệ thống khoa học. Để hiểu “Lời dẫn nhập”, ta cần làm quen thêm với một số khái niệm mới: cái Tuyệt đối, ý thức (tự nhiên), kinh nghiệm, cái biết hiện tượng học, phương pháp của Hiện tượng học.

2.1 “Cái Tuyệt đối”

Chúng ta hãy bắt đầu với chữ “tuyệt đối” (trong “cái Tuyệt đối”/das Absolute, “cái biết tuyệt đối hay Tri thức tuyệt đối”/das absolute Wissen), một trong những khái niệm then chốt nhưng đồng thời cũng gây nhiều thắc mắc và dị nghị nhất trong triết học Hegel.

Được hiểu theo nghĩa “thoát ly, trọn vẹn, không bị phụ thuộc hay giới hạn” (từ gốc Latinh absolutus), từ này trở thành một danh từ: “cái Tuyệt đối” (absolutum) lần đầu tiên nơi Nicholas Cusanus(1) (trong “De docta ignorantia”/“Về sự ngu dốt thông thái”, 1440) để chỉ Thượng đế, và được các triết gia Đức sau Kant thường dùng để chỉ thực tại tối hậu, vô-điều kiện, không nhất thiết mang những thuộc tính nhân hình theo quan niệm tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống. Quan niệm của Hegel về cái Tuyệt đối chủ yếu liên quan đến định nghĩa của Schelling xem cái Tuyệt đối là một sự “đồng nhất” trung tính làm nền tảng cho Chủ thể (hay Tinh thần) lẫn cho đối tượng (hay “Tự nhiên”), một định nghĩa gần với Spinoza hơn là với Kant và Fichte.

Hegel thừa nhận cái Tuyệt đối, mặc dù xem đó là biểu hiện của triết học chứ không phải của tín ngưỡng và do đó, tước bỏ hết mọi thuộc tính nhân hình. Vấn đề là phải hiểu cái Tuyệt đối là gì và phải hiểu nó như thế nào chứ không phải chỉ khẳng định sự tồn tại của nó “một cách trống rỗng” như “đêm tối mò trong đó mọi con bò đều là bò đen cả” (Lời Tựa, §16).

Theo Hegel, lý luận về cái Tuyệt đối nhất thiết bao hàm ba loại “thực thể”: (a): bản thân cái Tuyệt đối; (b): thế giới hiện tượng và (c): nhận thức của con người về (a) và (b) và về mối quan hệ giữa (a) và (b). Từ đó:

-        Spinoza và Schelling không lý giải được tại sao và bằng cách nào (a) đã tạo ra (b) và (c).

-        Bản thân (a) không thể là cái Tuyệt đối nếu nó không tự xuất hiện ra trong hình thức của (b) và (c) (vd: chỉ từ sự phát triển của con nòng nọc thành con ếch mới cho phép ta xác định nó như là con nòng nọc!). Vậy, (a) phụ thuộc vào (b) và (c) giống như (b) và (c) phụ thuộc vào (a). Vì (a) phụ thuộc vào (b) và (c) nên cái Tuyệt đối không phải là (a) mà là (a) + (b) + (c) (cái Tuyệt đối đích thực là cái đã phát triển chứ không phải là “bào thai”).

-        Về mặt nhận thức luận, (a) không phải là tuyệt đối, vô-điều kiện. Nhận thức của ta về nó (c) không phải là trực tiếp và vô-điều kiện (như quan niệm về “trực quan trí tuệ” của Schelling) mà là một tiến trình nhận thức lâu dài, phức tạp trên bình diện cá nhân cũng như của cả loài người, xét như một toàn bộ. Cái Tuyệt đối không phải “đơn giản” và “tĩnh tại” mà phản ánh sự phát triển của nhận thức của ta về nó (c), nên (c) không tách rời và không được phân biệt cứng nhắc với (a) và (b) mà là giai đoạn tối cao của (a).

-        Cái Tuyệt đối theo nghĩa (a) là thừa. Một mệnh đề, vd: “Cái Tuyệt đối là (một) Bản thể” (khác với mệnh đề: vd: “Thúy Kiều sắc sảo khôn ngoan”) không có một chủ ngữ tách rời với khái niệm được ta áp dụng vào cho nó. Do đó, ta có thể bỏ chủ ngữ này đi mà tập trung vào các khái niệm như là “bản thể” v.v.., tức những khái niệm được ta áp dụng vào cho thế giới hiện tượng (b) và cho chính ta (c) và tạo nên bản chất của (b) và (c) vì (b) và (c) không thể tồn tại mà không có những khái niệm này. Do đó, cái Tuyệt đối không phải là cái gì làm nền tảng cho thế giới hiện tượng như một “cơ chất”, mà là hệ thống khái niệm được bao hàm trong bản thân nó. Hệ thống khái niệm này không tĩnh tại, nhất thành mà phát triển và biểu hiện ra ngày càng cao hơn trong các cấp độ của Tự nhiên và của cái biết của con người trong lịch sử, nên cái Tuyệt đối cũng phát triển và đạt được giai đoạn tối hậu trong... triết học Hegel!

-        Cái Tuyệt đối không phải trực tiếp và vô-điều kiện mà đúng hơn, vượt bỏ những điều kiện và những sự trung giới. Vd: triết học, giai đoạn tối cao của cái Tuyệt đối và bản thân là “Tri thức tuyệt đối” phụ thuộc vào bối cảnh tự nhiên và văn hóa nào đó. Nhưng, nó thoát ly khỏi sự phụ thuộc này để tập trung vào những khái niệm thuần túy, không-thường nghiệm và “khái niệm hóa” bối cảnh xung quanh này. Cũng thế, tinh thần con người vượt bỏ bối cảnh tự nhiên mà mình phụ thuộc bằng những hoạt động nhận thức và thực tiễn (“Tinh thần”). Vì lẽ đó và cũng vì hệ thống khái niệm – cấu trúc hóa Tự nhiên và lịch sử – cũng hình thành nên nhận thức con người, nên cái Tuyệt đối là “Tinh thần”(1).

Từ quan niệm trên đây về cái Tuyệt đối, trong Lời dẫn nhập này, Hegel nói đến sự nhận thức (Erkennen) hay sự thấu hiểu bằng khái niệm (Begreifen) về “cái gì là tự-mình” (§73). Nhiệm vụ của HTHTT là trình bày về việc Tự ngã-nhận thức có thể và bằng cách nào đạt đến chỗ nắm bắt “thực tại” (Realität), - tức cái khác với nó -, bằng chính các phạm trù, các sự quy định tối hậu của mình để nhận ra được lại chính Tự ngã ở trong chúng, tức trong những quy định tư duy có tính mô thức của bản thân Tự ngã. Theo Hegel, sự thâm nhập hoàn toàn này vào nội dung khiến cho không còn có gì là cái xa lạ nữa chính là Tri thức hay cái biết đúng thật hay tuyệt đối, hoặc nói cách khác, đó chính là cái Đúng thật tuyệt đối, là Chân lý, hay, nói gọn, là “cái Tuyệt đối” (“das Absolute”).

Như ta đã biết, chính Kant là người đầu tiên nhận ra rằng đối tượng, tính khách quan kỳ cùng nằm ở trong khái niệm như là trong sự thống nhất của Tự-ý thức, của tính chủ thể, hay, theo thuật ngữ của Kant, của “Thông giác siêu nghiệm” (transzendentale Apperzeption) (PPLTTT, B132 và tiếp)(1).

Nhưng, với Kant, sự đồng nhất này giữa tính chủ thể và tính khách quan hoàn toàn không có nghĩa là sự nhận thức tuyệt đối về một chân lý tuyệt đối nào cả. Điều này chỉ dành cho trí tuệ thần linh (intellectus divinus) mà thôi! Đúng như Hegel nhận xét ngay đầu Lời dẫn nhập (§73), Kant chỉ xét nhận thức “của con người chúng ta” (PPLTTT, B33) như là một quan năng chủ quan hữu hạn, nên nhiệm vụ của phê phán siêu nghiệm là xác định “bản tính tự nhiên và ranh giới” của nó, bởi nó không thể mang lại “cái gì tự thân” cho ý thức được. Tham vọng của Hegel cao hơn nhiều, vì thế, ông dành các tiểu đoạn đầu tiên của “Lời dẫn nhập” để phê phán kịch liệt quan điểm nhận thức luận của Kant:

- Hegel trách Kant (lẫn Locke) đã để cho “những quan niệm tự nhiên” về bản chất của nhận thức dẫn dắt, chủ yếu là quan niệm về nhận thức như là công cụ và môi trường. Đó là cách hiểu nhận thức hoặc như là việc sử dụng tự phát một công cụ “như thể người ta dùng mũi lao và gậy để tấn công vào chân lý” (Các bài giảng về lịch sử triết học, XV, tr. 555), hoặc hình dung nhận thức như là một môi trường “thụ nhận” một cách bị động, trong đó đối tượng nhận thức không khỏi bị tác động bởi một quy luật của sự khúc xạ. Trong cả hai trường hợp, nhận thức đều không thể đến được với cái “tự mình” hay cái “tự thân” (das Ansich) một cách thuần túy. Nó chỉ nắm bắt được những gì do công cụ đã xử lý hay do môi trường bị khúc xạ “xuất hiện ra như hiện tượng”. Cho nên, đối với sự nhận thức chỉ có thể nắm bắt “những hiện tượng” chứ không phải “vật-tự thân” như thế, tất yếu có một ranh giới giữa vật-tự thân và nhận thức: sự nhận thức đứng ở một phía, còn cái Tuyệt đối đứng ở phía khác (§74).

- Sai lầm của lối “kiểm tra phê phán” ấy chủ yếu là xem việc nhận thức như là một “phương tiện” (dưới hình thức “công cụ” hay “môi trường”): đây là sự phê phán lẩn quẩn, vì việc kiểm tra công cụ hay môi trường (chúng bao giờ cũng làm thay đổi bản thân đối tượng hay hiện tượng) không khác gì tìm cách loại bỏ chính chúng, tức quay trở về lại với khởi điểm! Theo Hegel, vì quan niệm rằng không có nhận thức tuyệt đối, thuần túy, nên việc phê phán Siêu hình học luôn đi liền với thuyết hoài nghi. Do đó, chống lại thuyết giáo điều không thể là thuyết hoài nghi cổ điển hay hiện đại mà là hãy hoài nghi về chính thuyết hoài nghi này: “việc sợ sai lầm là bản thân sự sai lầm”, “sự e ngại trước sai lầm thực ra là sự e ngại trước chân lý” (§74). Đi theo “con đường phê phán” Siêu hình học của Kant, đồng thời tiến hành một phương pháp nổi tiếng được chính Hegel gọi là “sự phê phán nội tại” (immanente Kritik) đối với “con đường” này, Hegel không chọn lựa giữa thuyết giáo điều và thuyết hoài nghi mà hoàn toàn thâm nhập vào bản thân thuyết hoài nghi, rồi vượt qua nó bằng “thuyết hoài nghi tự thực hiện trọn vẹn” (§78), nghĩa là, sự nghi ngờ nhắm đến mọi sự và đến chính mình của Descartes sẽ quay lại nghi ngờ chính sự nghi ngờ, như ta sẽ gặp lại ở mục 2.4 của chú giải dẫn nhập. Tuy nhiên, việc làm này không thể tiến hành một cách “trừu tượng”, nghĩa là không thể đi trước và độc lập với công việc nhận thức, trái lại, tiến hành ngay trong tiến trình nhận thức; do đó, như sẽ thấy, “thuyết hoài nghi tự thực hiện trọn vẹn” và diễn trình kinh nghiệm của ý thức là cùng một tiến trình. Trước khi đi vào tìm hiểu “kinh nghiệm của ý thức”, ta nên “gút” lại quan niệm của Hegel về “cái Tuyệt đối” hay về “chân lý tuyệt đối, đúng thật”.

Theo ông, quan niệm về nhận thức như là “công cụ” và “môi trường” trên đây đã ngăn cản việc thấu hiểu bản chất Khái niệm của Tự-ý thức. Tự-ý thức là Khái niệm, là mô thức lô-gíc, không phải tĩnh tại như thông giác siêu nghiệm của Kant mà diễn tả một vận động lịch sử, không những thoát khỏi mọi quan niệm “tự nhiên” mà còn có khả năng tự xác định thành nội dung. Có nghĩa là, Tự-ý thức, với tư cách là Khái niệm, có thể thâm nhập bằng tư duy vào mọi cái xa lạ như là cái xa lạ của chính mình, như là vào chính Tự ngã của mình. Sức mạnh của bản tính Khái niệm của Tự-ý thức chính là ở chỗ: có sự xác tín tuyệt đối về chính mình, đồng thời có thể nhận thức cái khác như là cùng một bản tính giống như Tự ngã. Tự ngã, trong diễn trình lịch sử, ngày càng tìm lại được chính mình ở trong những quy định tối hậu của tư duy của chính mình nơi mọi tính xa lạ, nơi mọi tính đối tượng khách quan. Chính sự tìm trở lại hoàn toàn tính chủ thể của mình ở trong mọi tính khách thể tạo nên bản tính Khái niệm của Tự-ý thức. Việc trình bày tính trọn vẹn, hoàn chỉnh của những quy định tư duy này có hình thái của một “hệ thống”, tức hệ thống của “Khoa học lô-gíc”. Đó chính là cái “đúng thật tuyệt đối” dành cho một sự nhận thức với tư cách là “tri thức tuyệt đối”; nói khác đi, hệ thống ấy là “chân lý”, là “cái tuyệt đối” như ông đã khẳng định ở §5: “Hình thái đúng thật trong đó chân lý hiện hữu chỉ có thể là hệ thống khoa học về chân lý”.

Vậy, “cái Tuyệt đối” của Hegel là “hệ thống được trình bày về những phạm trù, những quy định tư duy của “Tự ngã”. “Hệ thống” này không còn đứng đối lập lại với tư duy, với nhận thức bằng một “ranh giới” ngăn cách, trái lại, tư duy là sự thực hiện những quy định, là tính chủ thể, với tư cách là tri thức tuyệt đối, “chìm sâu” vào trong đối tượng (§53), phát triển đối tượng như là những quy định tư duy được dẫn xuất tuần tự từ nhau ở trong tiến trình vận động biện chứng thành một toàn bộ của hệ thống có trật tự. Như ông nói, Khoa học lô-gíc sẽ là sự “hiện hữu” (“Dasein”) của Tự-ý thức tự hoàn tất như là Khái niệm (§796 và tiếp). Do đó, HTHTT làm nhiệm vụ chứng minh rằng Tự-ý thức có thể tự vươn đến sự “hiện hữu đúng thật”, đến “tri thức tuyệt đối” (§89) này. Việc trình bày con đường này, tức HTHTT, là “sự chứng minh” của Hegel rằng, khác với công cuộc phê phán siêu nghiệm của Kant chỉ quay trở lại xem xét năng lực của chủ thể và xác định năng lực ấy một cách “tĩnh tại”, chính sự triển khai của Khái niệm (Tự-ý thức) sẽ cho thấy nó là sức mạnh của tính chủ thể có thể thâm nhập vào mọi tính đối tượng khách quan. Nhưng, nếu tri thức tuyệt đối là “mục tiêu” tối hậu của con đường kinh nghiệm của ý thức, thì điều này cũng có nghĩa là cái biết “đang xuất hiện ra” (cái biết hiện tượng học), trong các chặng đường của nó, chưa phải là tuyệt đối mà là “tương đối”, bởi nó chưa tìm ra được chính mình một cách hoàn chỉnh ở trong mọi phạm trù, trái lại, chỉ mới nắm bắt được từng phạm trù nhất định và vì thế, phải phạm sai lầm. Cái biết hiện tượng học, về bản chất, là cái biết luôn đi tới chỗ nhận ra rằng mình chưa nắm bắt được thực tại trọn vẹn. Hegel khẳng định trong §77 của Lời dẫn nhập: “Ý thức tự nhiên sẽ tự cho thấy rằng […] nó không phải là cái biết hiện thực”. Sở dĩ như vậy vì đó là ý thức đang mới ở trên con đường để trở thành cái biết hay tri thức tuyệt đối. Đồng thời, đặc điểm của nó là có khả năng nhận ra tính không phải chân lý của mình, cho nên còn được gọi là “cái biết không đúng thật” hay “sự nhận thức không đúng thật”. Như ta sẽ thấy, chính việc “không ngừng thấy mình nhầm lẫn và sai lầm” khiến ý thức tất yếu phải trải qua một “lịch sử của những kinh nghiệm”. Trước khi cùng Hegel dõi theo con đường này trong các chương sau, ta cần dừng lại tìm hiểu sơ qua quan niệm mới mẻ và độc đáo của Hegel về “ý thức” (“ý thức tự nhiên”/“hình thái của ý thức”) và “kinh nghiệm”.