Những điều kiện xã hội nào đã giúp cho biện chứng pháp nẩy nở và phát triển

BIỆN CHỨNG PHÁP

Trần Văn Giàu. Biện chứng pháp. Nxb. Xây dựng, Hà Nội, 1955. 

IV. VÀ NHỮNG ĐIỀU KIỆN XÃ HỘI NÀO ĐÃ GIÚP CHO

BIỆN CHỨNG PHÁP NẨY NỞ VÀ PHÁT TRIỂN

Nếu chỉ có những điều kiện khoa học tự nhiên tiến bước với ba phát kiến vĩ đại đã kể trên, thì cũng chưa thật đủ để sáng lập biện chứng pháp duy vật. Người ta có thể tự hỏi tại sao chính là Mác và Angen sáng lập biện chứng pháp duy vật, chớ không phải một vài ông giáo sư hùng biện nào ở đại học Pari, Luân Đôn, hay Béc-lin ?

Giải đáp câu hỏi ấy tức là tìm cõi rễ xã hội của biện chứng pháp . 

Những cuộc cách mạng 1848 ở tây, trung và nam Âu Châu đã biểu thị hai điều quan trọng: một là giai cấp tư sản không còn mấy nghị lực cách mạng nữa; ngược lại, nó phản nhân dân và đâm rễ sâu vào miếng đất bảo thủ. Nó nắm chính quyền rồi; nó chỉ muốn làm giàu thêm, củng cố cái gì đã thu được, không muốn đổi thay chế độ nữa. Không muốn đổi thay thì sợ cái gì thay đổi, sợ biện chứng pháp . Hai là, giai cấp vô sản đương trở thành một sức mạnh chính trị độc lập, thấy rằng, lật đổ phong kiến áp bức thì tư sản áp bức lại thay vào, cần phải có một cuộc biến đổi lớn nữa, lớn hơn, cần một chế độ xã hội mới cao hơn, thực sự công bằng, không giai cấp, không người bóc lột người, muốn thay đổi thì không ngại biện chứng mà cần dùng biện chứng.

Có một giai cấp cách mạng như giai cấp vô sản mới có người nắm được ý nghĩa đặc biệt quan trọng của ba phát kiến khoa học mà chúng ta vừa trình bày. Khát thì mới thấy nước là ngon; đi đường trơn thì mới thấy gậy là ích; trong tăm tối chắc cần có ngọn đèn. Giai cấp vô sản cần làm cách mạng nên nó dựa vào phát kiến khoa học mà tạo nên vũ khí tư tưởng mới, tức là biện chứng pháp duy vật . Mác và Angen là những nhà lãnh đạo của giai cấp vô sản hồi giữa và cuối thế kỷ 19, họ sáng lập ra biện chứng pháp , điều ấy có lạ gì ?

Vả chăng, khoảng giữa thế kỷ 19 ở Âu châu là một thời gian lịch sử rất phong phú: giai cấp xung đột kịch liệt, cũ mới đấu tranh, cách mạng bùng nổ chẳng những ở một nước như hồi 1789 (Pháp) mà ở nhiều nước, khắp tây trung và nam Au. Người bảo thủ mấy cũng nhận thấy liên tiếp những cuộc bể dâu, biến chất trong xã hội.

Đó là điều kiện lịch sử làm cho biện chứng pháp duy vật phát sinh và phát triển. Chính điều kiện này in cái dấu cách mạng, cái dấu giai cấp tiền phong trên biện chứng pháp . Giai cấp vô sản là giai cấp đầu tiên trong lịch sử nhân loại vừa lao động sản xuấ và tư tưởng sâu sắc,- từ trước đến giờ hàng trí thức nói chung chỉ xuất hiện từ giai cấp không lao động-; bản thân giai cấp vô sản thống nhất được trí và hành, lý luận và thực tiễn; nó là giai cấp cách mạng triệt để, thì lẽ tất nhiên nó đã phá tư tưởng siêu hình, lẽ tất nhiên nó cần dùng vũ khí biện chứng pháp.

Như thế biện chứng pháp duy vật là một sự tất yếu của lịch sử. Mà lịch sử chỉ đặt vấn đề khi nào có điều kiện để giải quyết. Lịch sử xã hội hiệp với lịch sử khoa học tạo điều kiện cho biện chứng pháp duy vật thành hình. Điều kiện đó, chính là : phát kiến mới của khoa học, cách mạng nhân dân, giai cấp vô sản thành lực lượng chính trị độc lập và trong cuộc đấu tranh đó, hai nhà lãnh tụ vĩ đại Mac và Angen người sáng tạo ra biện chứng pháp duy vật.