Chống lại chủ nghĩa hình thức sơ đồ hóa

HIỆN TƯỢNG HỌC TINH THẦN - MỤC LỤC

LỜI TỰA

14.

CHỐNG LẠI CHỦ NGHĨA HÌNH THỨC SƠ ĐỒ HÓA

G. W. F. HEGEL (1770-1831)

BÙI VĂN NAM SƠN dịch và chú giải

Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Hiện tượng học tinh thần. Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải. Nxb. Văn học, Hà Nội, 2006. | Phiên bản điện tử đăng trên triethoc.edu.vn có sự cho phép của dịch giả. | Nguyên bản tiếng Đức | Bản dịch tiếng Anh.

§ 50

Sau khi “tính cặp ba” [hay “tính nhịp ba”] (Triplizität) của Kant mới được tái phát hiện bằng “bản năng”, còn chết cứng và chưa được thấu hiểu bằng Khái niệm đã được nâng lên thành ý nghĩa tuyệt đối, như thể qua đó, hình thức đúng thật đã được đồng thời thiết định trong nội dung đúng thật của nó và Khái niệm về Khoa học đã được ra đời, thì việc sử dụng hình thức [sơ đồ] này trong một số lãnh vực càng không thể được xem là xứng danh Khoa học(117). | Bởi ta thấy qua đó, nó bị hạ thấp xuống thành một sơ đồ chết cứng, thành một bóng ma hư ảo; và cấu trúc khoa học bị hạ thấp xuống thành một “biểu đồ” (Tabelle) [suông]. Chủ nghĩa hình thức này – ở trên ta đã nói khái quát, bây giờ đi sâu hơn về cung cách tiến hành (Manier) của nó – tưởng rằng đã thấu hiểu và diễn đạt được bản tính lẫn sự sống của một hình thái khi tuyên bố một quy định của sơ đồ là thuộc tính của hình thái ấy. | Thuộc tính này có thể là tính chủ thể hay tính khách thể, lại cũng có thể là từ, là điện và v.v.., là sự co lại hay dãn ra, là đông hay là tây và những thứ tương tự như thế và có thể được nhân lên vô hạn, bởi theo cách làm ấy, mỗi quy định hay mỗi hình thái đến lượt nó, có thể lại được áp dụng như hình thức hay yếu tố của sơ đồ trong trường hợp của bất kỳ cái nào khác, và mỗi cái đều có thể đền ơn bằng cách phục vụ trở lại tương tự như thế cho cái kia. | Với một vòng tuần hoàn tương hỗ theo kiểu ấy, thật không thể trải nghiệm bản thân Sự việc là gì, cũng như không biết cái này lẫn cái kia là gì. Ở đây, ta thấy khi thì những quy định cảm tính được vay mượn từ trực quan thông thường, những quy định thực ra có ý nghĩa [bedeuten: “có nội dung”] khác với những gì chúng nói ra [xem: Chương I: Sự xác tín cảm tính], khi thì những yếu tố thực sự có ý nghĩa [có nội dung], tức những quy định thuần túy của tư duy như “Chủ thể”, “Khách thể”, “Bản thể”, “nguyên nhân”, “cái phổ biến” v.v.. được sử dụng một cách thiếu kiểm nghiệm, thiếu phê phán giống như trong đời sống thông thường, cũng như khi đề cập đến nào là “lực mạnh” và “lực yếu”, “sự co lại” và “sự dãn ra”, khiến cho thứ Siêu hình học như thế không có tính khoa học, và chẳng khác gì những biểu tượng cảm tính nói trên(118).

§ 51

Vậy là, thay vì đời sống nội tại và sự tự-vận động của hiện hữu của nó thì ở đây, điều được phát biểu ra là một tính quy định giản đơn như thế về trực quan, tức ở đây, về cái biết cảm tính, dựa theo một tính tương tự (Analogie) hời hợt bề ngoài; và việc áp dụng công thức một cách ngoại tại và trống rỗng này lại được mệnh danh là “sự cấu tạo” (Konstruktion)(119). Điều xảy ra ở đây cũng giống hệt như trong bất kỳ trường hợp nào của chủ nghĩa hình thức [sơ đồ hóa]. Thật vậy, hẳn đầu óc phải quá ngu muội mới không tiếp thu được trong vòng mười lăm phút một học thuyết [y khoa] dạy rằng [chỉ] có mấy loại bệnh: suy nhược, hưng phấn và suy nhược gián tiếp [do tăng hay giảm đi sự kích thích] với bấy nhiêu phác đồ điều trị; và kẻ nào – được học cấp kỳ như thế mới đây – lại không đủ sức để, trong một thời gian ngắn như thế, có thể từ một tay ngang biến ngay thành một nhà lý luận y học?(120). Còn chủ nghĩa hình thức [sơ đồ hóa] trong môn triết học về Tự nhiên (Naturphilosophie) thì lại dạy rằng giác tính là điện, thú vật là khí ni-tơ hoặc tương ứng với phương nam hay phương bắc gì đấy v.v.. và v.v.. [xem: Chú thích 118]. | Khi làm như vậy, – dù diễn đạt trần trụi, thô thiển như trên hay pha chế thêm bằng nhiều thuật ngữ phức tạp hơn –, điều thực sự diễn ra ở đây là: dùng bạo lực cưỡng bức để kết hợp lại tất cả những gì có vẻ nằm rất xa nhau, buộc những cái cảm tính thụ động phải nối kết lại bằng phương cách ấy, phong cho chúng vẻ ngoài đơn thuần của [sự thống nhất mang tính] Khái niệm, nhưng lại tránh sự vất vả khi phải làm điều chính yếu nhất trong mọi sự, đó là: diễn đạt bản thân Khái niệm, hay diễn đạt cái ý nghĩa [nằm ở bề sâu] của biểu tượng cảm tính. | Vậy, chỉ có ai thiếu kinh nghiệm mới rơi vào chỗ ngạc nhiên thán phục và ngưỡng mộ tính thiên tài sâu sắc nào đó ở trong cách làm này cũng như tỏ ra thích thú trước vẻ sáng sủa của những quy định thuộc loại ấy, bởi chúng thay thế Khái niệm trừu tượng bằng những gì trực quan, [có thể nắm bắt được dễ dàng]. | Điều này càng làm cho họ vui thích hơn nữa và đi đến chỗ tự sùng bái mình, tự chúc mừng mình đã có được sự gần gũi về tinh thần với cách làm tài tình như thế. Mánh lới của lối thông thái ấy vừa dễ học, vừa dễ thực hành. | Nhưng, khi đã quen thuộc rồi thì việc lặp đi lặp lại mánh lới ấy sẽ trở nên chán ngấy giống như việc lặp lại một trò đánh lận con đen đã bị lộ tẩy. Dụng cụ để chế tạo ra chủ nghĩa hình thức sơ đồ đơn điệu này cũng không khó sử dụng hơn bảng màu của một họa sĩ, trên đó chỉ có hai màu, chẳng hạn màu đỏ và màu xanh lá cây; màu đỏ để vẽ nền khi cần có một bức họa về lịch sử; màu xanh để dành cho bức tranh phong cảnh, nếu có ai đó yêu cầu. Thật khó để quyết định xem cái nào là vĩ đại hơn cái nào trong công cuộc này: sự dễ dàng thoải mái khi dùng mớ màu nham nhở ấy để bôi trét lên tất cả sự vật ở trên trời, dưới đất và cả dưới mặt đất nữa, hay là sự tự phụ về tính kỳ diệu của phương tiện vạn năng này: rõ ràng cái này hỗ trợ cho cái kia. Kết quả do phương pháp dùng đôi quy định rút ra từ sơ đồ phổ biến để dán lên khắp mọi hình thái ở trên trời lẫn dưới đất, mọi hình thái tự nhiên lẫn tinh thần, và bằng cách ấy, sắp đặt mọi thứ vào trật tự, không gì khác hơn là một “Tường trình rõ như ban ngày”(121) về cái Toàn bộ hữu cơ (Organismus) của vũ trụ. | “Bản tường trình” này có thể nói là một biểu đồ (Tabelle) giống như một bộ xương khô trên đó được dán rất nhiều bảng hiệu, hay, giống như một dãy hộp kín mít có dán bảng tên trong một cửa hiệu bán đồ gia vị. | Cả hai đều giống hệt nhau ở chỗ rõ ràng, sáng sủa, nhưng, nếu cái trước chỉ còn là một mớ xương khô, mất hết thịt và máu, cái sau cũng ẩn giấu Sự việc vô hồn trong những hộp kín mít ấy, thì bản thân nó cũng đã che dấu hay đánh mất hết bản chất sống động của Sự việc. Trước đây, chúng ta đã ghi nhận rằng: kết quả tối hậu của phương pháp tư duy ấy chỉ dẫn đến một nền hội họa đơn sắc tuyệt đối [chỉ vẽ tất cả bằng một màu duy nhất], bởi nó e ngại trước những sự phân biệt đa tạp trong bảng sơ đồ, xem những sự phân biệt như là thuộc về hoạt động của sự phản tư đơn thuần, để cho chúng chìm sâu trong sự trống rỗng của cái Tuyệt đối, là nơi chỉ tạo ra được sự đồng nhất thuần túy, và một màu trắng vô hình thái. Tính đồng sắc đơn điệu nọ của sơ đồ cùng với những quy định chết cứng của nó và tính đồng nhất tuyệt đối ở đây, cũng như sự chuyển hóa của cái này sang cái kia thì đều giống hệt nhau: chúng đều là biểu hiện của [loại] giác tính chết cứng, đều là tiến trình nhận thức ngoại tại(122).

§ 52

Nhưng, không chỉ cái gì “tuyệt vời” (das Vortreffliche) [cái đúng thật, chân lý] là không thể tránh khỏi số phận bị tước bỏ sức sống lẫn tinh thần theo kiểu như thế, cũng như chịu đựng nỗi đau đớn như bị lột da khi chứng kiến cái biết chết cứng nói trên cùng sự tự phụ huênh hoang của nó lấy lớp da của mình [vẻ ngoài bì phu, hời hợt về tính phổ biến của chân lý] để khoác vào [một cách trá ngụy]. Nhưng, thật ra, chính trong số phận như thế mới cho thấy sức mạnh của Chân lý tác động lên trên những “tâm thức” (Gemüter), nếu không muốn nói lên trên những “tinh thần” (Geister) [những người có đầu óc] cũng như sự hình thành nên tính phổ biến và tính quy định của hình thức, tức những gì đánh dấu sự thành tựu trọn vẹn (Vollendung) của “cái tuyệt vời” [Chân lý] và cũng chỉ duy có điều này mới tạo ra khả thể cho việc sử dụng tính phổ biến ấy vào cho tính hời hợt nói trên.

§ 53

Khoa học chỉ có thể tự tổ chức thành một hệ thống hữu cơ thông qua đời sống riêng của Khái niệm. | Trong Khoa học, tính quy định – bị rút ra từ sơ đồ rồi đem gán ghép vào sự hiện hữu một cách ngoại tại – trở thành cái linh hồn tự-vận động của nội dung được lấp đầy [một cách cụ thể]. Sự vận động của hiện hữu [cái đang tồn tại], một mặt, là ở chỗ trở thành một cái khác cho nó, và như thế, là trở thành chính nội dung nội tại (immanent) của nó; mặt khác, thu hồi cái nội dung đã phát triển hay cái hiện hữu [khác] này – vốn là của chính nó –, vào lại trong chính mình; nghĩa là, biến bản thân mình thành một mô-men (Momente) và quy giản chính mình thành [một] tính quy định (sich vereinfacht zur Bestimmheit). Trong tiến trình vận động thứ nhất, tính phủ định là [chức năng] phân biệt và thiết định sự hiện hữu (Dasein); còn trong tiến trình thứ hai tức tiến trình thu hồi vào trong chính mình này, thì tính phủ định là sự trở thành [phát triển] của tính đơn giản nhất định [bestimmte Einfachheit = tính đơn giản được quy định]. Bằng cách như thế, nội dung cho thấy tính quy định của nó không phải là do nhận được từ một cái gì khác và được gán ghép vào, mà là tự mang lại tính quy định cho chính mình và tự thu xếp chính mình để trở thành một mô-men (ein Moment) và thành một vị trí (eine Stelle) của cái Toàn bộ(123). Loại giác tính sơ đồ hóa bám giữ lấy cho mình sự tất yếu và khái niệm về nội dung, tức cái gì tạo nên chất liệu cụ thể, hiện thực và sự vận động sinh động của Sự việc do nó sắp đặt; hay, đúng hơn phải nói rằng, giác tính ấy chẳng hề bám giữ được gì cho mình cả, trái lại, không hề biết đến điều ấy, bởi nếu giả thử nó có được sự thức nhận (Einsicht) như vậy, ắt nó đã cho thấy rõ. Nó cũng không hề có ý thức về nhu cầu cần phải có một sự thức nhận như vậy, bởi nếu không, nó ắt đã từ bỏ việc sơ đồ hóa, hoặc ít ra, không còn chịu nhận thức với một “bảng sơ đồ” về nội dung. | Nó [giác tính] chỉ mang lại bảng sơ đồ về nội dung, còn bản thân nội dung thì nó lại không cung cấp được.

Ngay cả khi tính quy định đặc thù là cái gì cụ thể và hiện thực tự-mình (an sich) – nói chẳng hạn: từ tính –, thì tính quy định ấy cũng bị hạ thấp xuống thành một cái gì chết cứng, bởi nó chỉ được dự đoán từ một hiện hữu khác, chứ không hề được nhận thức như là đời sống nội tại của hiện hữu ấy, hay như là: tính quy định nói trên có trong hiện hữu ấy sự tự-sản sinh và sự trình bày đích thực và riêng biệt của chính mình. Giác tính hình thức [sơ đồ hóa] nhường công việc lo bổ sung điều chính yếu ấy cho những kẻ khác. Thay vì đi vào trong nội dung nội tại của Sự việc, nó [giác tính sơ đồ hóa] bao giờ cũng chỉ “nhìn đại thể” (Übersicht) về cái Toàn bộ, đặt mình đứng lên trên sự hiện hữu cá biệt mà nó đang bàn, nghĩa là chẳng hề nhìn thấy nó(124). Ngược lại, nhận thức khoa học đòi hỏi phải tự hiến mình cho đời sống của đối tượng, hay, cũng đồng nghĩa như thế, phải có trước mặt mình và phải diễn đạt sự tất yếu nội tại của đối tượng này. Khi thâm nhập sâu như thế vào trong đối tượng, nhận thức khoa học quên đi cái bảng “lược đồ tổng quan” nói trên, vì bảng lược đồ chỉ đơn thuần là sự phản tư của nhận thức vào trong chính mình thoát ly khỏi nội dung. Nhưng, khi đắm mình sâu vào trong chất liệu và theo dõi tiến trình vận động của bản thân chất liệu ấy, nhận thức cũng quay trở lại vào trong chính mình, nhưng không quay lại trước khi sự lấp đầy hay nội dung cũng đã quay trở lại vào trong chính nó, tự quy giản thành một đặc điểm quy định, tự hạ thấp mình thành một trong những phương diện của cái đang hiện hữu và chuyển hóa sang chân lý cao hơn của nó. Nhờ tiến trình này, bản thân cái Toàn bộ đơn giản – tự nhìn tổng quan [từ bên trên] – mới xuất đầu lộ diện ra (emergiert) từ trong sự phong phú, trong đó tiến trình phản tư của nó tưởng như đã bị mất đi.

§ 54

Nói chung, chính là nhờ Nguyên tắc đã nêu ra trước đây rằng Bản thể là Chủ thể nơi chính nó (an ihr selbst)(125), nên mọi nội dung là sự phản tư của chính nó vào trong chính nó (eigene Reflexion in sich)(126). Sự tự tồn (das Bestehen) hay bản thể của một cái gì đang hiện hữu là tính ngang bằng-với chính mình, bởi tính không ngang bằng với chính mình ắt sẽ là sự giải thể của nó. Nhưng, tính ngang bằng với chính mình là sự trừu tượng thuần túy, và sự trừu tượng thuần túy chính là Tư duy (Denken). Khi tôi nói: “Chất” (Qualität), tôi nêu tính quy định đơn giản; nhờ thông qua “Chất” của nó mà một hiện hữu được phân biệt với cái khác, hay, là “một hiện hữu”; nó tồn tại “cho bản thân nó” (für sich selbst), hay, nó tự tồn là nhờ thông qua tính [quy định] đơn giản này với chính nó. Nhưng, khi làm như thế, nó, về bản chất (wesentlich), là tư tưởng (Gedanke).

Ở đây, đã có được nhận thức rằng Tồn tại là Tư duy; và cũng từ đây nảy sinh sự thức nhận thích xa lánh lối nói vô-khái niệm thông thường về sự đồng nhất của Tư duy và Tồn tại. Thật thế, nhờ sự tự tồn của cái gì đang hiện hữu là sự ngang bằng với chính mình hay sự trừu tượng thuần túy, cho nên nó là sự trừu tượng của chính nó ra khỏi chính nó (die Abstraktion seiner von sich selbst), hay nói cách khác, bản thân nó là sự không-ngang bằng với chính nó và là sự giải thể của nó, – tính nội tại của riêng nó và sự thu hồi trở lại vào trong chính mình – và đó chính là tiến trình “trở thành” của nó.

Thông qua bản tính này của cái đang hiện hữu (das Seiende) và trong chừng mực cái đang hiện hữu có được bản tính này là “cho” cái biết [từ quan điểm của Tư duy], nên cái biết [hay tư duy] này không phải là một hoạt động “lèo lái” (handhaben)(127) nội dung như cái gì xa lạ, ở bên ngoài, không phải là sự phản tư vào trong chính mình ở bên ngoài nội dung. | Khoa học không phải là loại hình thuyết Duy tâm nói trên đã thay chủ nghĩa giáo điều theo lối “khẳng quyết” bằng chủ nghĩa giáo điều theo lối “cam kết”, hay bằng chủ nghĩa giáo điều về “sự xác tín về chính mình” [xem: chú thích 126]. | Trái lại, bởi cái biết nhìn thấy nội dung quay trở lại vào trong tính nội tại của chính nội dung, nên thật ra, hoạt động của cái biết không những “đắm mình” vào trong nội dung, bởi nó [hoạt động của cái biết] là cái Tự ngã nội tại của nội dung, mà còn đồng thời quay trở lại vào trong chính mình [trong chính cái biết], vì hoạt động ấy là tính ngang bằng thuần túy với chính mình ở trong cái tồn tại-khác (die reine Sichselbstgleichheit im Anderssein). | Như thế, hoạt động nhận thức là “trò ranh mãnh” (List) làm ra vẻ không hành động gì, chỉ đơn thuần quan sát tính quy định cùng với đời sống cụ thể của nó diễn ra như thế nào, cũng như khi tưởng rằng chỉ nỗ lực bảo tồn chính mình và theo đuổi sự quan tâm của riêng mình, thì, trong thực tế, làm chính điều ngược lại, tức làm công việc tự giải thể chính mình và biến mình thành một mô-men (ein Moment) của cái Toàn bộ.

§ 55

Nếu trước đây, ý nghĩa của giác tính được nêu theo phương diện [hay từ quan điểm] Tự-ý thức về Bản thể, thì từ những gì vừa nói, ta có thể thấy rõ ý nghĩa của nó từ phương diện xác định Bản thể như nó đang hiện hữu. Hiện hữu (Dasein) là “Chất”, là tính quy định ngang bằng [đồng nhất] với chính mình, hay, là tính đơn giản nhất định, là tư tưởng nhất định; [trong chừng mực ấy có thể nói] đó là giác tính của cái hiện hữu (Verstand des Daseins)(128). Qua đó, nó [“hiện hữu”, “Chất”, “tư tưởng nhất định”...] là “NUS” [“NOUS”: (Hy Lạp) Lý tính, Bản chất] như ANAXAGORAS là người đầu tiên đã nhận ra cái “Bản chất”. Những người sau ông(129) hiểu bản tính của cái hiện hữu một cách xác định hơn như là EIDOS hay IDEA, nghĩa là, như là “tính phổ biến nhất định” (bestimmte Allgemeinheit), như là Loại (Art). Chữ “Loại” dường như quá xoàng xĩnh và không tương xứng với những từ như “Ý niệm”, “cái Đẹp”, cái “Thiêng liêng”, cái “Vĩnh cữu” vốn là những từ thời trang ở thời buổi này. Thế nhưng, trong thực tế, “Ý niệm” chỉ có nghĩa là “Loại” mà thôi, không hơn không kém. Chỉ có điều, hiện nay ta thường thấy một thuật ngữ biểu thị chính xác một Khái niệm nhưng lại bị khinh miệt, phải nhường chỗ cho một thuật ngữ khác được yêu thích hơn, làm cho Khái niệm ấy trở nên bí hiểm và nghe có vẻ “nâng cao tâm hồn hơn” chỉ bởi vì nó được diễn đạt bằng tiếng nước ngoài!

          Chính ở chỗ cái hiện hữu được xác định như là Loại, nên nó là một tư tưởng đơn giản: NUS, tính đơn giản, là cái Bản thể. Do nhờ tính đơn giản hay tính ngang bằng với chính mình này mà Bản thể xuất hiện ra như cái gì cố định và thường tồn. Tuy nhiên, tính ngang bằng này với chính mình cũng đồng thời là tính phủ định; qua đó, một cái hiện hữu cố định, cứng nhắc kia chuyển sang tiến trình giải thể của nó(130). Tính quy định thoạt đầu có vẻ như có thể có được là nhờ thông qua mối quan hệ của nó với cái gì khác và tiến trình vận động của nó dường như bị áp đặt bởi sức mạnh cưỡng bức từ bên ngoài. | Nhưng, ngay trong tính đơn giản này của bản thân tư duy đã bao hàm rằng tính quy định cũng có cái tồn tại-khác ở ngay trong bản thân nó và là một tiến trình tự-vận động. | Bởi tính đơn giản này của tư tưởng là tư tưởng tự vận động, là tư tưởng làm công việc tự phân biệt, nên nó là tính nội tại của riêng nó (eigene Innerlichkeit), là Khái niệm thuần túy. Do đó, “tính giác tính” (Verständigkeit) là một tiến trình “trở thành”; và với tư cách là tiến trình “trở thành” này, “tính giác tính” trở thành “tính lý tính” (Vernünftigkeit)(131).

§ 56

Nói chung, sự tất yếu lô-gíc là ở trong bản tính (Natur) đã nói của cái gì tồn tại, đó là [biết rằng]: trong sự tồn tại của mình, là Khái niệm của chính mình. | Chỉ duy sự tất yếu lô-gíc này là cái [hợp] lý Tính (das Vernünftige) và là tiết điệu (Rhythmus) của cái Toàn bộ hữu cơ: nó đồng thời cũng (ebensosehr) là cái biết về nội dung, cũng như nội dung là Khái niệm và bản chất. | Nói khác đi, chỉ có nó [sự tất yếu lô-gíc] mới là cái TƯ BIỆN (DAS SPEKULATIVE)(132).  

Hình thái (Gestalt) cụ thể [của nội dung] thông qua tiến trình tự-vận động để tự trở thành tính quy định đơn giản [một “Chất” nhất định]. | Qua đó, nó được nâng lên thành hình thức lô-gíc và ở trong tính bản chất của nó [tồn tại và bản chất của nó hợp nhất lại]; sự hiện hữu cụ thể của nó chỉ đơn thuần là sự vận động này và trong thực tế [unmittelbar / [ eo ipso] là [một] sự hiện hữu lô-gíc. Do đó, không cần thiết phải áp đặt một chủ nghĩa hình thức [sơ đồ hóa] vào cho nội dung cụ thể một cách ngoại tại; nội dung – trong chính bản tính của nó – là sự chuyển hóa sang hình thức [hình thái], tuy nhiên hình thức này không còn là chủ nghĩa hình thức sơ đồ hóa ngoại tại, bởi bản thân hình thức là tiến trình “trở thành” mang tính “bản nguyên” (einheimisch) của nội dung cụ thể.

§ 57

Như đã nói, bản tính này của Phương pháp khoa học, – theo đó, một mặt, nó không tách rời với nội dung, mặt khác tự xác định tiết điệu của mình bởi chính mình – sẽ chỉ có được sự trình bày đích thực của nó ở trong TRIẾT HỌC TƯ BIỆN (SPEKULATIVE PHILOSOPHIE). Còn những gì được nêu ra ở đây chỉ mới là Khái niệm [về nó] mà thôi, bởi ở giai đoạn này, nó chưa thể có giá trị gì hơn là một sự “cam kết” có tính dự đoán. Chân lý của cái gì mới được “cam kết” không nằm trong sự trình bày hiện nay [trong tác phẩm này] vốn ít nhiều mang tính tự sự. | Và chính vì thế, ít ra nó cũng không thể bị phản bác, nếu có ai đó cam kết ngược lại rằng không phải như thế, rằng tiến trình ấy diễn ra cách khác; nếu những quan niệm thường sử dụng – xem như những chân lý đã được thừa nhận và quen thuộc với mọi người – được gợi lại và mang ra kể lể, hoặc, thậm chí nếu có gì “mới” được cam kết là xuất phát từ túi “cẩm nang” bí mật của loại trực quan thần thánh nào đó ở bên trong.

          Một cách tiếp thu như thế thường là phản ứng đầu tiên của nhận thức nhằm chống đối lại cái gì không quen thuộc. | Bằng cách ấy, nó mong sẽ cứu vãn được tự do, quan niệm và uy thế của riêng mình trước uy thế của cái khác lạ, bởi điều mới được tiếp thu này quả đang xuất hiện ra lần đầu tiên. | Thái độ chống đối ấy cũng là nhằm để xóa đi vẻ ngượng ngập, xấu hổ ở trong những gì đã được học. | Và, khi điều mới mẻ, không quen thuộc lại được tiếp nhận nồng nhiệt, thì phản ứng ấy cũng cùng một loại với lối tuyên ngôn và hành động có vẻ “cực kỳ cách mạng” ở trong một lãnh vực khác(133).